Przypisy

[1] Wcześniej przemówienie gen. Wojciecha Jaruzelskiego odtworzono o 6.00 i 9.00 rano w PR i TVP.

[2] Witold Stefanowicz (ur. 1938), w latach 1974-1983 sprawozdawca w Naczelnej Redakcji Dzienników Telewizyjnych.

[3] Dziennikarze-spikerzy prowadzący komunistyczny Dziennik Telewizyjny po wprowadzeniu stanu wojennego występowali w mundurach wojskowych.

[4] W Komitecie Strajkowym Polskiej Akademii Nauk w Krakowie znaleźli się Roman Laskowski, Jerzy Vetulani, i Jerzy Zdrada. Codzienny biuletyn, zatytułowany „Komunikat Komitetu Strajkowego w PAN”, sporządzał ukrywający się Jan Środoń. W okresie od 13 XII 1981 do 19 I 1982 ukazało się 15 numerów tego czasopisma.

[5] Mowa o statucie związku przyjętym na zebraniu Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ „Solidarność” 22 IX 1980 r., który po wprowadzeniu zmian został zarejestrowany 10 listopada tego roku przez Sąd Najwyższy.

[6] W czasie posiedzenia Prezydium Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” w Radomiu w dniach 3-4 XII 1981 r. postanowiono, że w przypadku zagrożenia rozwiązaniem siłowym NSZZ „Solidarność” przeprowadzi jednodniowy powszechny strajk ostrzegawczy, a następnie powszechny strajk bezterminowy.

[7] Krzysztof Pakoński (ur. 1947), pracownik (adiunkt) Ośrodka Badawczo-Rozwojowego Przemysłu Budowy Urządzeń Chemicznych CeBeA w Krakowie, działacz NSZZ „Solidarność”; od listopada 1980 r. członek Komisji Rewizyjnej Regionu „Małopolska” NSZZ „Solidarność”, w dniach 14-15 XII 1981 r. współorganizator strajku w CeBeA, internowany od 15 grudnia tego roku do 15 stycznia 1982 r. w Nowym Wiśniczu i Załężu, po zwolnieniu z uwagi na stan zdrowia działał w podziemiu.

[8] Józef Jachimski (ur. 1936), pracownik naukowy Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, fotogrametra, od 1980 r. docent w Zakładzie Fotogrametrii Katedry Geodezji Górniczej Wydziału Geodezji Górniczej; w 1981 r. zastępca przewodniczącego Komisji Rewizyjnej Regionu „Małopolska” NSZZ „Solidarność”, internowany i osadzony w więzieniu w Nowym Wiśniczu od 16 do 24 grudnia tego roku.

[9] Dnia 13 XII 1981 r. prorektor Uniwersytetu Jagiellońskiego prof. Alojzy Gołębiewski zwołał posiedzenie Senatu uczelni, w którym wzięło udział kilkunastu pracowników naukowych oraz kilkadziesiąt osób z Uczelnianego Komitetu Strajkowego NSZZ „Solidarność” UJ i przedstawicieli studentów. Poinformował też o zatrzymaniu siedmiu pracowników naukowych uniwersytetu i wielu studentów, jednocześnie zapewniając o poparciu przez UJ działalności NSZZ „Solidarność” i Niezależnego Zrzeszenia Studentów.

[10] Właściwie była to akcja protestacyjna, którą zorganizował dr Janusz Kutyba wraz z Ryszardem Bocianem, Tadeuszem Librowskim i Bogdanem Klichem oraz z grupą studentów z NZS z tej uczelni, polegająca na oflagowaniu budynków Akademii Medycznej i wydaniu dwóch numerów serwisu strajkowego. Protest trwał od 13 do 17 grudnia 1981 r. i został zawieszony po pacyfikacji Huty im. Lenina.

[11] DO – dzień okupacji. W. Masłowski swoje zapiski prowadził codziennie przez 69 dni (od 13 XII 1981 do 19 II 1982), a następnie co kilka dni, do 20 VII 1982 roku, opisując w ten sposób 114 dni stanu wojennego.

[12] DTV – Dziennik Telewizyjny nadawany codziennie w pierwszym programie TVP o godz. 19.30, był głównym narzędziem propagandy komunistycznego rządu.

[13] KK – Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”, najwyższy organ władz NSZZ „Solidarność”.

[14] Alexander Haig (1924-2010), gen. US Army, sekretarz stanu USA w latach 1981-1982.

[15] Bruno Kreisky (1911-1990), austriacki polityk, kanclerz Austrii w latach 1970-1983.

[16] W dniach 13-15 XII 1981 r. w zajezdniach Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego w Krakowie (w Czyżynach, Podgórzu i Nowej Hucie) odbyły się strajki okupacyjne, brutalnie stłumione przez ZOMO.

[17] Nyska – określenie samochodu-furgonetki marki Nysa 522/521 używanego przez Milicję Obywatelską, zwanego także popularnie „suką”.

[18] Kamienica Szarskich – Szara Kamienica w Krakowie, Rynek Główny 6.

[19] SD – Stronnictwo Demokratyczne, jedna z trzech legalnych partii w PRL, obok Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, skupiająca głównie przedstawicieli inteligencji.

[20] Mowa o Klubie Dziennikarzy „Pod Gruszką”, założonym w 1951 r. przez Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich, mieszczącym się w kamienicy przy ul. Szczepańskiej 1 w Krakowie. Nazwa klubu pochodzi od łacińskiej nazwy kamienicy wybudowanej na pocz. XIV w.

[21] Akcja protestacyjna w Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego PZL Kraków przy ul. Wrocławskiej 53 w Krakowie rozpoczęła się w poniedziałek 14 grudnia i została zaniechana następnego dnia po przeprowadzonym głosowaniu.

[22] Józef Gajewicz – prezydent Krakowa od 26 IX 1980 do 8 XII 1982 r.

[23] Leon Sulima (1926-2016), gen. bryg. ludowego WP; w stanie wojennym komisarz wojskowy na województwo krakowskie.

[24] Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego (WRON), pozakonstytucyjne ciało zarządzające PRL w warunkach stanu wojennego, powołane 13 XII 1981 r. przez gen. Wojciecha Jaruzelskiego.

[25] Mowa o Zakładach Budowy Maszyn i Aparatury im. Stanisława Szadkowskiego w Krakowie położonych przy ul. Grzegórzeckiej 69. Prawie wszyscy z niemal dwutysięcznej załogi należeli do NSZZ „Solidarność”.

[26] W nocy z 13 na 14 XII 1981 r. aresztowano i internowano na Uniwersytecie Śląskim ok. 30 pracowników i studentów, wśród nich rektora prof. Augusta Chełkowskiego, prorektor prof. Irenę Bajerową oraz przewodniczącego NSZZ „Solidarność” dr. Jana Jelonka. [1] Na wieść o wprowadzeniu stanu wojennego strajkujący na Akademii Górniczo-Hutniczej studenci, autobusami podstawionymi przez „Solidarność” krakowskiego Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego, przemieścili się do strajkującej Huty im. Lenina. Kolejni studenci dołączali samodzielnie. Ogółem w tym proteście wzięło

[27] Na wieść o wprowadzeniu stanu wojennego strajkujący na Akademii Górniczo-Hutniczej studenci, autobusami podstawionymi przez „Solidarność” krakowskiego Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego, przemieścili się do strajkującej Huty im. Lenina. Kolejni studenci dołączali samodzielnie. Ogółem w tym proteście wzięło udział ok. 500 studentów ze wszystkich krakowskich uczelni. Powierzano im redakcję i druk ulotek oraz biuletynów strajkowych, a także wysyłano jako kurierów do innych strajkujących zakładów pracy.

[28] Mowa o Komisji Robotniczej Hutników, która 13 XII 1981 r. przekształciła się w Komitet Strajkowy Hutników, a następnie Regionalny Komitet Strajkowy, mający zastępować Zarząd Regionu NSZZ „Solidarność” Małopolska sparaliżowany falą aresztowań.

[29] Wspomniana ulotka to w rzeczywistości kolejny – 75. – numer „Aktualności” dziennika Zarządu Regionu Małopolska NSZZ „Solidarność” przygotowany przez Jakuba Meissnera, Dorotę Stec, Piotra Zawiślaka i Małgorzatę Żłobińską, a wydrukowany przez Adama Grudzińskiego, prawdopodobnie 14 grudnia na powielaczu białkowym. Ukazał się też numer 76 tego czasopisma z datą 15 grudnia.

[30] Ryszard Majdzik wraz ojcem Mieczysławem zostali internowani już po północy z soboty na niedzielę (13/14 XII 1981 r.) i po próbie oporu zostali pobici i w bieliźnie przewiezieni do komisariatu przy ul. Siemiradzkiego w Krakowie.

[31] Jerzy Kuczera, pracownik Wydziału Stalowni Martenowskiej HiL; we wrześniu 1980 r. wiceprzewodniczący Komisji Robotniczej Hutników, od 15 IX 1980 r. członek Zarządu MKZ NSZZ „Solidarność” współzałożyciel Komitetu Obrony Więzionych za Przekonania przy Zarządzie Regionu Małopolska NSZZ „Solidarność”, internowany w Nowym Wiśniczu i Załężu k. Rzeszowa w okresie od 13 XII 1981 do 14 VI 1982 r.

[32] Internowani z terenu Małopolski (ówczesnych województw: krakowskiego, nowosądeckiego i tarnowskiego) osadzeni zostali początkowo w więzieniu w Nowym Wiśniczu, a 29 grudnia przewieziono ich do więzienia w Załężu k. Rzeszowa. Ogółem internowano 354 działaczy NSZZ „Solidarność”, NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność”, Niezależnego Zrzeszenia Studentów i Konfederacji Polski Niepodległej.

[33] Stefan Stanisław Jurczak (1938-2012), związkowiec, działacz opozycji demokratycznej w PRL; w 1980 r. podjął działalność w „Solidarności”, był jednym z liderów tego związku w Hucie im. Lenina w Krakowie (pracownik Zakładu Przetwórstwa Hutniczego w Bochni k. Tarnowa) i Regionie Małopolska; internowano go od 13 XII 1981 do 20 XII 1982 r.

[34] Incipit niezwykle popularnej w okresie „Solidarności” Pieśni konfederatów Juliusza Słowackiego (z dramatu Ksiądz Marek) śpiewanej do muzyki skomponowanej przez Andrzeja Kurylewicza do inscenizacji reżyserowanej przez Adama Hanuszkiewicza w Teatrze Dramatycznym w Warszawie w 1963 r.

[35] Dnia 14 XII 1981 r. podczas zebrania przedstawicieli komisji wydziałowych i oddziałowych NSZZ „Solidarność” Akademii Górniczo-Hutniczej podjęto decyzję o strajku okupacyjnym w budynku C-4 od godz. 15.00 tego dnia. Powołano Komitet Strajkowy z przewodniczącym Ireneuszem Serwanem na czele. Około 400 pracowników tej uczelni oraz kilkunastu studentów prowadziło akcję protestacyjną do momentu wtargnięcia funkcjonariuszy MO i żołnierzy ludowego WP 16 grudnia o godz. 3.00 i siłowego przerwania strajku. Siedmiu pracowników AGH i dwóch studentów zostało internowanych, aresztowano też kilkanaście osób, które wkrótce zostały zwolnione.

[36] Wacław Sikora (ur. 1948), związkowiec; od września 1980 r. działał w „Solidarności”, był członkiem Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego w Krakowie, delegatem na I Walny Zjazd Delegatów Regionu Małopolska w Tarnowie w lipcu  1981 r., przewodniczącym Zarządu Regionu Małopolska oraz delegatem na I Krajowy Zjazd Delegatów, który odbył się na przełomie września i października tego roku; od października 1981 r. członek prezydium Komisji Krajowej; internowano go po wprowadzeniu stanu wojennego.

[37] Krzysztof Andrzej Görlich (ur. 1950), doktor habilitowany, działacz opozycji demokratycznej w PRL; członek-założyciel Polskiego Klubu Ekologicznego (1980-1981), delegat na I Walny Zjazd Delegatów Regionu Małopolska w Tarnowie (VII 1981); internowano go od 13 XII do 24 XII 1981 r.

[38] Klemens Szaniawski (1925-1990), filozof, prof. Uniwersytetu Warszawskiego, żołnierz AK, powstaniec warszawski, więzień niemieckich obozów koncentracyjnych, w PRL działacz opozycji; w grudniu 1981 r. przewodniczył Komitetowi Porozumiewawczemu Stowarzyszeń Twórczych i Naukowych, który zwołał Kongres Kultury Polskiej trwający od 11 do 13 grudnia; został internowany w warszawskim więzieniu na Białołęce w dniu 13 grudnia.

[39] Halina Mikołajska-Brandys (1925-1989), aktorka teatralna i filmowa, reżyserka, działaczka opozycji demokratycznej w PRL; w latach 1976-1981 członkini Komitetu Obrony Robotników, a następnie KSS KOR; była internowana od 13 XII 1981 do 29 IV 1982 r.

[40] Jacek Kuroń (1934-2004), polityk, historyk, działacz opozycji demokratycznej w PRL, współzałożyciel KOR; od września 1980 r. doradca MKZ NSZZ „Solidarność” Regionu Gdańskiego oraz MKZ Regionu Mazowsze, uczestnik obrad okrągłego stołu, kawaler Orderu Orła Białego.

[41] Władysław Bartoszewski (1922-2015), więzień niemieckiego obozu koncentracyjnego w Auschwitz, ppor. Armii Krajowej, uczestnik działań konspiracyjnych Polskiego Państwa Podziemnego, magister historii, wykładowca, publicysta, pisarz, polityk i dyplomata; działacz opozycji w PRL.

[42] Andrzej Borzęcki (1932-2003), działacz opozycji demokratycznej w PRL; od września 1980 r. w „Solidarności”; w lipcu 1981 r. był delegatem na I Wojewódzki Zjazd Delegatów Regionu Małopolska i członkiem Prezydium Zarządu Regionu; internowany od 13 XII 1981 do 5 III 1982 r.

[43] Właściwie Jerzy Kuczera – por. przyp. 31.

[44] Regionalne czasopismo NSZZ „Solidarność” w Krakowie, początkowo wydawane pod tytułem „Solidarność. Biuletyn informacyjny”, a od nr 8 z 19 XII 1980 pod tytułem „Goniec Małopolski”. Do wprowadzenia stanu wojennego ukazało się 58 numerów (w tym dwa specjalne).

[45] Tomasz Karol Schoen (ur. 1956), działacz opozycji demokratycznej w PRL, związany z krakowskim Studenckim Komitetem Solidarności; wchodził w skład redakcji czasopism „Indeks” i „Goniec Małopolski”, był zaangażowany w działalność NSZZ „Solidarności”, po wprowadzeniu stanu wojennego internowany.

[46] Konstanty Bronisław Miodowicz (1951-2013), syn Alfreda, działacz opozycji demokratycznej w PRL; był współpracownikiem krakowskiego Studenckiego Komitetu Solidarności (1977-1980) oraz członkiem Komitetu Założycielskiego Niezależnego Zrzeszenia Studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego (1980-1981); internowano go od 13 XII 1981 do 8 VII 1982 r.

[47] Zbigniew Solak (1953-2004), działacz opozycji demokratycznej w PRL, od 1977 r. współpracownik Studenckiego Komitetu Solidarności w Krakowie, a od 1980 r. członek  NSZZ „Solidarności”; w 1981 r. był wykładowcą Wszechnicy Robotniczej „Solidarności” Regionu Małopolska, internowany po wprowadzeniu stanu wojennego.

[48] Irena Bajerowa (1921-2010), językoznawczyni, prof. Uniwersytetu Śląskiego, ppor. AK, prorektor Uniwersytetu Śląskiego, internowana w stanie wojennym od 13 do 17 XII 1981 r.

[40] Andrzej Gwiazda (ur. 1935), inżynier, związkowiec, publicysta, działacz opozycji demokratycznej w PRL;  współtwórca Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża oraz NSZZ „Solidarność”, internowany w stanie wojennym, kawaler Orderu Orła Białego.

[50] Biuro Informacji Prasowej „Solidarności” (BIPS), agencja prasowa powołana przy Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” w Gdańsku w kwietniu 1981 r., podlegająca bezpośrednio Przewodniczącemu NSZZ „Solidarność” Lechowi Wałęsie. Kierował nią Arkadiusz Rybicki, a jej obsługa prasowa polegała na przesyłaniu przez łączność teleksową bieżących informacji do wszystkich regionów związku w kraju.

[51] Marian Jurczyk (1935-2014), związkowiec, działacz opozycji demokratycznej w PRL; w sierpniu 1980 r. stanął na czele MKS w Szczecinie, był sygnatariuszem porozumień sierpniowych; w 1981 r. objął stanowisko przewodniczącego Zarządu Regionu Pomorze Zachodnie NSZZ „Solidarność”, został internowany w stanie wojennym.

[52] Henryk Wujec (1940-2020), fizyk, polityk, działacz opozycji demokratycznej w PRL, członek KOR; po utworzeniu „Solidarności” znalazł się we władzach Regionu Mazowsze oraz Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”, był więźniem politycznym; uczestniczył w obradach okrągłego stołu.

[53] Zamiast trzech wydań krakowskich dzienników 14 grudnia ukazał się jeden pod wspólnym tytułem: „Gazeta Krakowska. Dziennik Polski. Echo Krakowa”, nazywany ironiczne przez krakowian „Gadzim Echem” (od pierwszych sylab dwóch tytułów i fragmentu tytułu trzeciego periodyku)

[54] Przed wprowadzeniem stanu wojennego we Wrocławiu ukazywały się trzy dzienniki: „Gazeta Robotnicza”, „Słowo Polskie” i „Wieczór Wrocławia”.

[55] Mowa o „Monitorze Dolnośląskim. Piśmie czasu stanu wojennego dla województw jeleniogórskiego, legnickiego, wałbrzyskiego i wrocławskiego”, które do końca grudnia 1981 r. ukazało się w liczbie 13 numerów w nakładzie 300 tys. egzemplarzy.

[56] Autor kroniki był wieloletnim pracownikiem Ośrodka Badań Prasoznawczych, stąd w jej treści znalazły się w kilku miejscach szczegółowe prasoznawcze opisy czasopism i gazet.

[57] Andrzej Szczypiorski (1928-2000), polityk, pisarz, scenarzysta, polityk, uczestnik powstania warszawskiego, więzień niemieckiego obozu koncentracyjnego Sachsenhausen, działacz opozycji demokratycznej w PRL; internowano go po wprowadzeniu stanu wojennego.

[58] Prawdopodobnie mowa o Wojciechu Bubelli – działaczu trójmiejskiej opozycji.

[59] Mowa o Komitecie Pomocy dla Osób Aresztowanych i Internowanych powołanym przy klasztorze oo. Dominikanów w Krakowie przez o. Jana Andrzeja Kłoczowskiego 13 XII 1981 r. Stało się to powodem jego aresztowania i internowania w więzieniu w Nowym Wiśniczu od 17 do 21 XII tego roku.

[60] Jan Andrzej Kłoczowski (ur. 1937), dominikanin, prof. filozofii, teolog, publicysta; w latach 80. XX w. duszpasterz akademicki w Krakowie, od 1982 r. wykładowca Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, obecnie Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II.

[61] Franciszek Antoni Macharski (1927-2016), duchowny rzymskokatolicki, arcybiskup metropolita krakowski (1979-2005), doktor nauk teologicznych, rektor Wyższego Seminarium Duchownego w Krakowie (1970–1978), w latach 1979-1994 zastępca przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski

[62] Kopalnia Węgla Kamiennego „Staszic” uruchomiona w 1964 r. Najmłodsza pracująca obecnie kopalnia na terenie Katowic z siedzibą w dzielnicy Giszowiec.

[63] Strajk w Kopani Węgla Kamiennego „Ziemowit” trwał od 15 do 24 XII 1981 r.

[64] Prawdopodobnie Wojciech Bubella.

[65] Mieczysław Majdzik (1929-2002), działacz WiN, więzień stalinowski, uczestnik Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela, członek Chrześcijańskiej Wspólnoty Ludzi Pracy i Konfederacji Polski Niepodległej, działacz NSZZ „Solidarność”, upowszechniał wiedzę o zbrodni katyńskiej.

[66] Właściwie Jerzy Kuczera – por. przyp. 31.

[67] Do autorstwa opinii podpisanego „Prawnicy z Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego” przyznał się Wiesław Zabłocki, który napisał ten tekst po konsultacji z kolegami z Wydziału Prawa tej uczelni, a mianowicie m.in. ze Zbigniewem Ćwiąkalskim, Krzysztofem Płeszką, Tadeuszem Skrzypczakiem, Tomaszem Gizbertem-Studnickim, Tomaszem Trafasem i Andrzejem Wasilewskim (zob. W. Zabłocki, Co o nas wiedzieli. NSZZ „Solidarność” Uniwersytetu Jagiellońskiego w dokumentach SB, Kraków 2005, s. 16).

[68] Państwowa Fabryka Wagonów „Pafawag” we Wrocławiu powstała w 1945 r. W okresie PRL była jednym z największych zakładów produkcyjnych na terenie tego miasta.

[69] „Aktualności Uczelnianego Komitetu Strajkowego NSZZ »Solidarność« AGH”, serwis strajkowy wydawany w czasie strajku okupacyjnego na Akademii Górniczo-Hutniczej w dniach 14-15 XII 1981 r. Do momentu siłowego zakończenia tego protestu ukazały się trzy numery.

[70] Kopalnia Węgla Kamiennego „Halemba” w Rudzie Śląskiej w dzielnicy Halemba została otwarta 1 VII 1957 r. i działa do chwili obecnej.

[71] Nie zjechały – nie podjęły pracy pod ziemią.

[72] Mowa o gen. Leonie Sulimie – zob. przyp. 23.

[73] Surowe warunki panujące w tym więzieniu opisali internowani w swoich zapiskach i wspomnieniach – por. Internowani w Nowym Wiśniczu i Załężu k. Rzeszowa, t. 1-2, red. A. Dróżdż, Kraków 2021-2022.

[74] Represje wobec władz Uniwersytetu Śląskiego – zob. przyp. 26.

[75] Zbylut Grzywacz (1939-2004), malarz, grafik, rzeźbiarz, prof. Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie; internowany w Nowym Wiśniczu od 13 do 24 XII 1981 r., w 1982 r. został nagrodzony przez Komitet Kultury Niezależnej za cykl obrazów „Rekolekcje wiśnickie”.

[76] Próba organizacji strajku w Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego w Krakowie – por. przyp. 21.

[77] Powinno być: prawników UJ – por. przyp. 67.

[78] Zgodnie z przepisami stanu wojennego wymagana była pisemna zgoda na przemieszczanie do miejscowości innej niż miejsce zamieszkania.

[79] Mowa o 37. numerze „Tygodnika Solidarność”, ostatnim przed wprowadzeniem stanu wojennego. Wydawanie tego czasopisma zostało wznowione dopiero w 1989 r.

[80] Rubryka kroniki „Ludzie mówili” lub „Ludzie mówią” zawiera często wiele informacji błędnych, nieścisłych lub wręcz o charakterze plotkarskim. Autor rejestrował je jednak ze względu na chęć opisania nastrojów społecznych i ówczesnego stanu świadomości wielu mieszkańców PRL.

[81] Wśród informacji prawdziwych (np. że przez strajk w Hucie im. Lenina przewinęło się ok. 500 studentów), są też nieprawdziwe (np. że Andrzeja Gwiazdy nie było na strajku w HiL) lub znacznie przesadzone (że strajkuje 25-32 tys. osób).

[82] Marek Tumanowicz (ur. 1947), polski dziennikarz telewizyjny w latach 70. i 80 XX w.

[83] IRA – Irlandzka Armia Republikańska; aluzja do działań terrorystycznych prowadzonych przez tę organizację.

[84] Janusz Przymanowski (1922-1998), pisarz, scenarzysta, dziennikarz, płk ludowego WP, więzień sowiecki, działacz PZPR, propagandzista stanu wojennego.

[85] Zakłady Sprzętu Motoryzacyjnego powstałe w 1944 r. w Krośnie, od 1969 r. znane pod nazwą Fabryka Amortyzatorów „Polmo”.

[86] Przewodniczący Zarządu Regionu NSZZ „Solidarność” Ziemia Łódzka Andrzej Słowik i jego zastępca Jerzy Kropiwnicki po uniknięciu internowania w nocy z 12 na 13 XII 1981 r. zorganizowali w siedzibie ZR w Łodzi okupacyjny strajk protestacyjny. W tym samym dniu, 13 grudnia, siły porządkowe wtargnęły do budynku ZR i aresztowały przywódców łódzkiej „Solidarności”. Dnia 30 XII 1981 r. Sąd Wojewódzki w Łodzi skazał ich na cztery i pół roku więzienia i cztery lata pozbawienia praw publicznych za kontynuowanie działalności związkowej.

[87] Strajk w Zakładzie Zespołów Elektronicznych „Unitra-Unitech” w Białogardzie rozpoczął się w godzinach porannych 14 XII 1981 r. z inicjatywy przewodniczącego Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność” Zdzisława Bełtkiewicza oraz członka zarządu Pawła Szumskiego. Następnego dnia ok. godz. 3.00 kompania ZOMO wkroczyła do zakładu, przerywając strajk. Poza inicjatorami protestu aresztowani zostali także Henryk Podsiadło i Makary Kal.

[88] Mowa o strajku w siedzibie Instytutu Badań Jądrowych na Żeraniu, który rozpoczął się 14 grudnia i w tym samym dniu został spacyfikowany przez ZOMO. Przywódców strajku – Z. Nowaka i Tadeusza Pacuszkę – jeszcze w grudniu tego roku skazano na dwa lata więzienia.

[89] Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego (z ang. NATO) zwana też Sojuszem Północnoatlantyckim, utworzona w 1949 r.

[90] Strajk w Hucie „Katowice” w Dąbrowie Górniczej rozpoczął się już 13 grudnia rano, kiedy robotnicy zamknęli wszystkie bramy zakładu i zorganizowali Komitet Strajkowy na czele z jedynym członkiem Komisji Zakładowej przebywającym wówczas na wolności Antonim Kusznierem. Uruchomiono też wojenne wydanie czasopisma KZ NSZZ „S” o tytule „Wolny Związkowiec”, redagowanego przez Zbigniewa Kupisiewicza. Dnia 14 grudnia oddziały WP i ZOMO wtargnęły do huty, lecz nie zdołały zdusić strajku, który odnowił się następnego dnia. Komitet Strajkowy rozwinął się w Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, a protest trwał aż do 23 grudnia. Wobec podejmowanych przez MKS nieudanych prób porozumienia z władzami A. Kusznier rozwiązał strajk. W wyniku protestu internowano kilkadziesiąt  osób, ok. 1500 zwolniono z pracy, natomiast przywódców strajku postawiono przed sądem (np. Z. Kupisiewicz otrzymał wyrok 5,5 roku pozbawienia wolności).

[91] Strajk w Fabryce Maszyn Wiertniczych i Górniczych „Glinik” w Gorlicach rozpoczął się 14 grudnia rano i trwał do następnego dnia. Protestujący żądali przywrócenia do pracy internowanych kolegów.

[92] W dniu 14 XII 1981 r. w godzinach porannych w Sądeckich Zakładach Elektro-Węglowych w Biegonicach rozpoczął się strajk trzech wydziałów, który w ciągu kilku godzin został przerwany. Protestujący żądali zwolnienia internowanych kolegów: Grzegorza Sajdaka, Marka Tomasika (wiceprzewodniczącego Komisji Zakładowej „Solidarność”) i Ryszarda Zagórskiego.

[93] Radio Wolna Europa (RWE), polskojęzyczna rozgłośnia radiowa z siedzibą w Monachium, finansowana przez Kongres USA; od 1952 r. stanowiła podstawowe źródło wiarygodnych informacji dla mieszkańców PRL.

[94] Andrzej Kołodziej (ur. 1959), czołowy działacz NSZZ „Solidarność”, m.in. współorganizator strajku 15 VIII 1980 r. w Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni; w kwietniu 1983 r. sąd w Ostrawie skazał go na rok i dziewięć miesięcy więzienia za próbę przekroczenia granicy PRL z Czechosłowacją; organizator trójmiejskiego oddziału Solidarności Walczącej.

[95] „The New York Times” (NYT), czołowy amerykański dziennik ukazujący się w Nowym Jorku od 1851 r.

[96] Stocznia Szczecińska im. Adolfa Warskiego została utworzona na gruzach poniemieckich stoczni w 1945 r. Była jednym z istotnych miejsc strajku solidarnościowego na Wybrzeżu w sierpniu 1980 r.

[97] Po wprowadzeniu stanu wojennego Lech Wałęsa został aresztowany i początkowo przetrzymywany w ośrodkach rządowych w Chylicach i Otwocku. Od stycznia 1982 r. był internowany w ośrodku rządowym w Arłamowie w Bieszczadach.

[98] Pierwsza informacja o masakrze w Kopalni Węgla Kamiennego „Wujek”.

[99] W wyniku szturmu oddziałów wojska i ZOMO na strajkujących górników Kopalni Węgla Kamiennego „Wujek” 16 XII 1981 r. zginęło dziewięciu górników, a 23 zostało rannych. Po stronie atakujących rannych zostało 41 milicjantów i żołnierzy.

[100] Jan Eugeniusz Pawlica (1930-2021), prof. filozofii, specjalista w zakresie aksjologii i etyki, wykładowca Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.

[101] Mowa o prof. dr. hab. Antonim Kleczkowskim, rektorze Akademii Górniczo-Hutniczej w latach 1981-1987.

[102] Komitet Obrony Kraju (KOK), powołany przy rządzie PRL w 1959 r., by realizować państwowe działania obronne, pierwowzór obecnego Biura Bezpieczeństwa Narodowego.

[103] GDE, tzw. „Gadzie Echo” – por. przyp. 53.

[104] „Orbis”, biuro podróży o zasięgu międzynarodowym założone w 1920 r. we Lwowie, po II wojnie światowej znacjonalizowane, a w okresie PRL praktycznie monopolista w tej branży.

[105] Po zakończeniu strajku w Hucie „Katowice” na wyroki od półtora  do sześciu i pół roku więzienia skazano 13 osób.

[106] Tadeusz Jandziszak (1942-2000), dziennikarz, polityk, działacz Stowarzyszenia „Pax”, współzałożyciel Konfederacji Polski Niepodległej, sądzony w pierwszym procesie tej organizacji w 1981 r., 6 XII 1981 r. ponownie aresztowany, skazany w 1982 r. na dwa lata pozbawienia wolności; działacz Polskiej Partii Niepodległościowej, w latach 1985-1990 przebywał na emigracji w Kanadzie.

[107] Mowa o tzw. taśmach radomskich, czyli nagranych potajemnie przez działaczy związkowych (ale równocześnie tajnych współpracowników Służby Bezpieczeństwa: Eligiusza Naszkowskiego – przewodniczącego Zarządu Regionu w Pile, Wojciecha Zierke – przewodniczącego ZR w Słupsku i Zdzisława Rozwalaka – przewodniczącego ZR Wielkopolska) uczestniczących w spotkaniu Prezydium Komisji Krajowej z przewodniczącymi regionów, które odbyło się 3 XII 1981 r. w Radomiu. Nagrania przekazane później SB posłużyły propagandzie stanu wojennego w oczernianiu NSZZ „Solidarność”.

[108] Jan Rulewski (ur. 1944), polityk i związkowiec, przewodniczący NSZZ „Solidarność” Region Bydgoski (1980-1981 i 1990), poseł na Sejm i senator w III RP.

[109] Centralna Komisja Kontroli Partyjnej PZPR, najwyższy organ kontrolny komunistycznej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej po 1948 r., powoływany przez I sekretarza Komitetu Centralnego.

[110] Centrala Produktów Naftowych (CPN), przedsiębiorstwo państwowe mające monopol na obrót materiałami naftowymi w PRL, powołane w 1945 r., w którego dyspozycji pozostawało ponad 1400 stacji benzynowych.

[111] Głos Ameryki (Voice of America), amerykańska stacja radiowa nadająca w języku polskim w latach 1942-2004; po 13 XII 1981 r. audycje emitowano w dwóch blokach: porannym (2 godz.) i wieczornym (5 godz.); obok Radia Wolna Europa była najczęściej słuchaną w kraju zagraniczną rozgłośnią polskojęzyczną.

[112] Władysław Bartoszewski był internowany w więzieniach na Białołęce w Warszawie i w Jaworzu w okresie od 13 XII 1981 do 3 V 1982 r.

[113] Zajezdnia Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego została spacyfikowana 15 grudnia nad ranem. Organizatorzy strajku – Stanisław Dyląg, Henryk Lewandowski i Ryszard Domagała – zostali skazani na wieloletnie więzienie, które opuścili 11 IV 1983 r. na podstawie decyzji Sądu Warszawskiego Okręgu Wojskowego o warunkowym zwolnieniu z odbycia reszty kary pozbawienia wolności.

[114] Dnia 13 grudnia Mieczysław Gil przedostał się do Huty im. Lenina, gdzie kierował strajkiem do 16 grudnia, a po pacyfikacji ukrywał się do 13 I 1982 r., gdy został aresztowany i skazany na cztery lata pozbawienia wolności.

[115] Stefan Olszowski (ur. 1931), sekretarz Komitetu Centralnego PZPR i Biura Politycznego, stał na czele pryncypialnych komunistów oczekujących siłowego rozprawienia się z „Solidarnością”.

[116] ROW – Rybnicki Okręg Węglowy.

[117] Fabryka Maszyn Wiertniczych i Górniczych „Glinik” – por. przyp. 91.

[118] Sądeckie Zakłady Elektro-Węglowe – por. przyp. 92.

[119] Mowa o próbie strajku w Wojewódzkim Przedsiębiorstwie Komunikacyjnym w Nowym Sączu (13 XII 1981 r. kierowcy odmówili wyjechania na trasy).

[120] Powszechna Kasa Oszczędności została utworzona w 1948 r. jako bank państwowy.

[121] Połączone trzy krakowskie dzienniki, tzw. „Gadzie Echo” – por. przyp. 53.

[122] Podczas VIII Nadzwyczajnego Zjazdu Ligi Kobiet (28-29 XI 1981 r.) delegatki zmieniły nazwę stowarzyszenia na Ligę Kobiet Polskich i wystąpiły do władz z apelem o zaprowadzenie w kraju porządku, co podchwyciła prasa rządowa.

[123] Dziennik pt. „Monitor Dolnośląski” – por. przyp. 55.

[124] Zdzisław Rozwalak (1943-2013), poznański działacz „Solidarności”; 13 XII 1981 r. podpisał „lojalkę”, czyli współpracę ze Służbą Bezpieczeństwa, ale ogłosił publicznie, że uczynił to pod przymusem.

[125] Wojciech Zierke, przewodniczący Zarządu Regionu Słupskiego NSZZ „Solidarność” (od lipca 1981 r. zarejestrowany jako tajny współpracownik o pseudonimie „Jola”) 16 grudnia opublikował odezwę o tytule Dlaczego tak późno, Panie generale, domagając się od działaczy respektowania dekretu o stanie wojennym.

[126] W gorzowskim strajku wzięło udział od 400 do 1000 pracowników. Trwał on od godzin popołudniowych 15 grudnia do 4.00 rano następnego dnia, gdy nastąpiła pacyfikacja zakładu z użyciem czołgu, w czasie której pobitych zostało 81 osób – kilkunastu z nich zasądzono wyroki więzienia.

[127] Artykuł ten dotyczył obywateli innych państw z wyjątkiem przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędników konsularnych.

[128] Masakra w Kopalni Węgla Kamiennego „Wujek” – zob. przyp. 99.

[129] Średnia płaca miesięczna w 1981 r. wynosiła 7689 zł, a wynagrodzenie minimalne 2400 zł.

[130] Właściwie Marek Tumanowicz.

[131] Armand Hammer (1898-1990), amerykański przemysłowiec nazywający się zarówno przyjacielem Lenina, jak i prezydenta Ronalda Reagana, agent Międzynarodówki Komunistycznej (Kominternu) kontrolowany przez CIA.

[132] Dnia 14 XII 1981r. państwo Izrael dokonało aneksji Wzgórz Golan, należących poprzednio do Syrii.

[133] Była to pierwsza próba likwidacji strajku w Hucie „Katowice”.

[134] W komunikacie Rady Głównej Episkopatu Polski, wydanym 15 XII 1981 r., nie znalazły się słowa zbliżone do niniejszego omówienia.

[135] Mirosław Chojecki (ur. 1949), odpowiadał za działalność wydawniczą Komitetu Obrony Robotników; po 13 XII 1981 r. przebywał na emigracji we Francji.

[136] Seweryn Blumsztajn (ur. 1946), redaktor „Biuletynu Informacyjnego” Komitetu Obrony Robotników; po 13 XII 1981 r. przebywał na emigracji we Francji.

[137] Do masowych aresztowań pracowników Huty „Katowice” doszło dopiero po rozwiązaniu się strajku 23 grudnia ok. godz. 6.00.

[138] Czołg staranował bramę nr 2 w pobliżu Walcowni Karoseryjnej.

[139] Mowa o Komisariacie Milicji Obywatelskiej przy ul. Lubicz (tzw. „Białym Domku”) oraz Komendzie Wojewódzkiej MO przy ul. Mogilskiej 109 w Krakowie.

[140] Wydział Siłowni był energetycznym zapleczem Huty im. Lenina.

[141] Mowa o Halinie Bortnowskiej z „Tygodnika Powszechnego”, prowadzącej audycje w Radiu Wolna Polska, skonstruowanym przez Stanisława Tyczyńskiego i nadającym na falach UKF programy dla strajkujących załóg Kombinatu Metalurgicznego Huty im. Lenina od 14 do 16 grudnia.

[142] Strajk w Krakowskich Zakładach Elektronicznych Unitra-Telpod trwał od 14 do 16 XII 1981 r.

[143] SD – Stronnictwo Demokratyczne – por. przypis 19.

[144] Jerzy Zieleński (1928-1981), dziennikarz, redaktor naczelny przygotowywanego do wydania pierwszego numeru czasopisma Regionu Mazowsze NSZZ „Solidarność” pt. „Tygodnik Mazowsze”, który jednak się nie ukazał z powodu wprowadzenia stanu wojennego. Na wieść o tym wydarzeniu J. Zieleński popełnił samobójstwo. Mimo to czasopismo zaczęło się ukazywać, ale w podziemiu, a ku pamięci tragicznie zmarłego redaktora jego numerację rozpoczęto od numeru drugiego.

[145] Przewodniczącym Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego w 1981 r. był Kazimierz Piłat.

[146] IOS – Instytut Obróbki Skrawaniem w Krakowie.

[147] Katarzyna Dobrowolska, autorka plakatu I Zjazdu NSZZ „Solidarność”, wykorzystała fotografię syna poety Antoniego Pawlaka – Mikołaja.

[148] Mowa o pistolecie maszynowym RAK (PM-63).

[149] Michał Hebda (1929-2020), rektor Wyższej Szkoły Inżynieryjnej w Radomiu; wszedł w konflikt z reprezentantami „Solidarności” oraz Niezależnego Zrzeszenia Studentów protestującymi przeciwko faworyzującej go ordynacji wyborczej. Ogłoszony 24 października 1981 r. na WSI strajk trwał do 13 grudnia i stał się zarzewiem ogólnopolskiego strajku środowisk akademickich.

[150] Na obszarze Rybnickiego Okręgu Węglowego strajkowało dziewięć kopalń.

[151] Informacje nieprawdziwe.

[152] Dnia 16 grudnia w czasie wielotysięcznej demonstracji w Gdańsku ranne zostały 324 osoby.

[153] Mowa o ośrodkach odosobnienia w Strzebielinku, położonych kilkanaście kilometrów od Helu, oraz o Białołęce pod Warszawą.

[154] Prawdopodobnie mowa o płk. Ryszardzie Kuklińskim.

[155] Akcja protestacyjna z oflagowaniem zakładu trwała od 13 do 14 grudnia. Jerzy Lewcun, przewodniczący Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność”, został aresztowany dzień później.

[156] Jan Józef Lipski (1926-1991), współorganizator Komitetu Obrony Robotników; aresztowany po pacyfikacji Zakładów Mechanicznych Ursus 15 XII 1981 r.

[157] Jerzy Kaniewski (ur. 1948), przewodniczący Komitetu Strajkowego w Zakładach Mechanicznych Ursus (14-15 XII 1981).

[158] Ryszard Kostrzewa, członek Konfederacji Polski Niepodległej; aresztowany 15 XII 1981 r.

[159] Władysław Frasyniuk (ur. 1954), członek Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej, która pełniła funkcję kierownictwa podziemnych struktur NSZZ „Solidarność”.

[160] Redaktor Polskiego Radia Katowice, prowadzący program „Śląskiej Fali”.

[161] GS – Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”.

[162] WAT – Wojskowa Akademia Techniczna.

[163 br] Volksdeutsch (folksdojcz), określenie stosowane w czasie II wojny światowej na terenach okupowanych przez III Rzeszę wobec osób pochodzenia niemieckiego lub obywateli innych państw, którzy zadeklarowali przynależność do narodu niemieckiego.

[164 br] ZMD – Związek Młodzieży Demokratycznej – młodzieżówka Stronnictwa Demokratycznego.

[165 br] Stanisław Zawada został wybrany na przewodniczącego Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego NSZZ „Solidarność” w Krakowie 15 IX 1980 r., odsunięty następnie z powodu skłonności do szukania kompromisu z władzami. W lipcu 1981 r. został zarejestrowany jako tajny współpracownik Służby Bezpieczeństwa o pseudonimie „Stasiu”. W dniu 20 XII 1981 r. wystąpił w telewizji z apelem do związkowców „Solidarności” o zaprzestanie protestów.

[166 br] Krytykujące władze komunistyczne wystąpienie Jana Rulewskiego podczas narady Prezydium Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” 3 XII 1981 r. w Radomiu zostało przez media zmanipulowane i stało się jednym z argumentów przemawiających za wprowadzeniem stanu wojennego. 

[167 br] Podczas posiedzenia Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” (11 i 12 XII 1981 r.) ujawniono dowody, że władze przygotowywały przeciwko związkowcom interwencję wojska i milicji.

[168 br] Gustaw Holoubek (1923-2008), aktor słynny z roli Konrada w „Dziadach” Adama Mickiewicza w reżyserii Andrzeja Wajdy w 1968 r.

[169 br] Hieronim Kubiak (ur. 1934), socjolog, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek Biura Politycznego Komitetu Centralnego PZPR.

[170] Andrzej Hudaszek, internowany w okresie od 16 do 24 XII 1981 r.

[171] Marian Michał Kania (ur. 1942), organizator struktur NSZZ „Solidarność” w Hucie im. Lenina, wiceprzewodniczący Komisji Robotniczej Hutników NSZZ „Solidarność” HiL, członek Komitetu Strajkowego w dniach 13-16 XII 1981 r., internowany w dniach 16-24 XII 1981 r. oraz ponownie od 1 września do 24 listopada 1982 r., działacz podziemnej „Solidarności”.

[172] Hala Stulecia we Wrocławiu, otwarta z okazji Wystawy Stulecia w 1913 r., po 1945 r. nazywana była Halą Ludową.

[173] „Serwis Informacyjny Solidarność”, wydawany przez Region Dolny Śląsk NSZZ „Solidarność”; nr 1 ukazał się 6 II 1981 r., od nr 1(73) z 6 VII 1981 r. nastąpiła zmiana tytułu na „Z Dnia na Dzień”. Czasopismo ukazywało się do 1990 r.

[174] Działacz Zjednoczenia Patriotycznego „Grunwald” głoszącego idee komunistyczno-narodowe.

[175 br] Wiesław Uchański był etatowym pracownikiem Komitetu Centralnego PZPR. 

[176] Roman Wincenty Paszkowski (1914-1998), generał ludowego WP, ambasador PRL w Angoli (1976-1980), wojewoda katowicki (1981-1985), przewodniczący Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa (1985-1990), poseł na Sejm PRL IX kadencji.

[177] Dnia 17 XII 1981 r. Czerwone Brygady dokonały porwania amerykańskiego generała Jamesa Lee Doziera, oficera w sztabie NATO; w końcu stycznia 1982 r. został on uwolniony przez włoskich antyterrorystów.

[178] abp Luigi Poggi (1917-2010), duchowny rzymskokatolicki, przewodniczący delegacji Watykanu do stałych kontaktów roboczych z PRL i innymi państwami tzw. bloku wschodniego.

[179] C. Miłosz, Ciężka odpowiedzialność za zniszczenie nadziei, „Z Dnia na Dzień” (Wrocław) 1981, nr 85(157), wyd. strajk. nr 9 (26-27 XII). Część tekstu przedrukowana z artykułu C. Miłosza o represjach wobec narodu polskiego na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci, opublikowanego w „New York Timesie”.

[180] „na łebka” – autostopem.

[181] Albin Siwak (1933-2019), robotnik, członek Biura Politycznego Komitetu Centralnego PZPR w latach 1980-1986.

[182] Kedyw – Kierownictwo Dywersji Komendy Głównej, pion organizacyjny Armii Krajowej zajmujący się organizacją i przeprowadzaniem akcji bojowych, dywersji i zamachów na okupanta niemieckiego, jego współpracowników i szmalcowników.

[183] Terenowe Grupy Operacyjne – patrole wojskowe wysyłane od jesieni 1981 r. w teren, aby rozpoznać sytuację przed wprowadzeniem stanu wojennego oraz w czasie jego trwania.

[184] Ambasador Romuald F. Spasowski poprosił w USA o azyl polityczny 21 XII 1981 r.

[185] Wiadomość nieprawdziwa.

[186] Mowa o dominikaninie o. Janie Andrzeju Kłoczowskim, zatrzymanym w areszcie w dniach 17-20 XII 1981 r.

[187] Od 14 do 28 grudnia 1981 r. około 2000 górników w Kopalni Węgla Kamiennego „Piast” prowadziło strajk okupacyjny przeciwko militaryzacji kopalń i stanowi wojennemu, polegający na przebywaniu w kopalni i odmawianiu wyjazdu na powierzchnię.

[188] Stanisław Dyląg, organizator strajku w krakowskim Miejskim Przedsiębiorstwie Komunikacyjnym, internowany 15 XII 1981 r., po czym aresztowany 19 XII 1981 r. i skazany w trybie doraźnym na cztery lata pozbawienia wolności.

[189] Dnia 18 XII 1981 r. w przyzakładowej szkole w Stoczni Remontowej „Parnica” w Szczecinie został „przejęty” skład „broni improwizowanej” i wykorzystany do celów propagandowych.

[190] NOT – Naczelna Organizacja Techniczna.

[191 br] ZSMP – Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej.

[192 br] Fabryka Maszyn Żniwnych w Płocku, producent maszyn rolniczych i kombajnów zbożowych „Vistula”.

[193 br] Wojciech Żukrowski (1916-2000), prozaik; po 13 XII 1981 r. zwolennik stanu wojennego, członek Rady Krajowej Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego, przewodniczący Krajowej Rady Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej.

[194 br] Mirosław Hermaszewski w latach 1981-1983 był formalnym członkiem Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego (WRON).

[195] WAP – Wojskowa Akademia Polityczna im. Feliksa Dzierżyńskiego w Rembertowie.

[196] Krystyna Loska (ur. 1937), spikerka telewizyjna.

[197] BORT PTTK – Biuro Obsługi Ruchu Turystycznego Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego.

[198] Mowa o drugoobiegowej publikacji: M. Hłasko, Podpalacze ryżu, Wydawnictwo ABC, Kraków 1981.

[199] ZPAP – Związek Polskich Artystów Plastyków.

[200] Barbara Bilik (1937-2021), nauczycielka w IV LO w Krakowie, członkini Zarządu Regionu Małopolska NSZZ „Solidarność”, zatrzymana w dniach 16-24 XII 1981 r., zwolniona z pracy.

[201] Msza św. o godz. 18.00 w kościele Mariackim w Krakowie została odprawiona 17 XII 1981 r. w intencji ofiar Grudnia 1970 r. Duża część jej uczestników zgromadziła się płycie Rynku Głównego, przed wejściem do świątyni, co było zabronione według dekretu o wprowadzeniu stanu wojennego i spowodowało represje ze strony ZOMO.

[202] TL – „Trybuna Ludu”.

[203] Antoni Kadziak (1943-2018), współorganizator i szef sztabu strajkowego w Polmozbycie Szczecin (14-17 XII 1981 r.), za co został skazany 8 I 1982 r. wyrokiem Sądu Rejonowego w Szczecinie na pięć lat więzienia i trzy lata pozbawienia praw publicznych i obywatelskich.

[204] TR – „Trybuna Robotnicza”.

[205] J.J. Lipski, Der Mythos vom deutschen „Drang nach Osten” ist unsere Ausflucht [Mit o niemieckim parciu na wschód – to nasz wybieg], „Frankfurter Allgemeine Zeitung” 1981, nr 264 (13 XI) (przedr. za: Dwie ojczyzny – dwa patriotyzmy, Nowa Warszawa 1981.

[206] Herbert Hupka (1915-2006), działacz Związku Wypędzonych w RFN, przeciwny granicy na Odrze i Nysie, a zarazem lokalny patriota na rzecz Raciborza, którego radni nadali mu tytuł Honorowego Obywatela w 1997 r.

[207] Jerzy Urban (1933-2022), publicysta, satyryk, polityk, rzecznik prasowy Rady Ministrów PRL (1981-1989) odpowiedzialny za tworzenie czarnej propagandy komunistycznej, zwany „rzecznikiem stanu wojennego”.

[208] PCK – Polski Czerwony Krzyż.

[209] Strajk w Kopalni Węgla Kamiennego „Borynia” trwał od 14 do 17 XII 1981 r.

[210] Andrzej Kołodziej – por. przyp. 94.

[211] Pol Pot (1925-1998), zbrodniarz komunistyczny, przywódca rewolucji Czerwonych Khmerów w Kambodży w latach 1975-1979.

[212] Marian Rajski, ppłk, działacz PZPR; na miejskiej konferencji  partyjnej w Gdyni w maju 1981 r. wygłosił referat, w którym ujawnił system gospodarczych rozliczeń polsko-sowieckich tzw. rublem transferowym, skrajnie niekorzystnym dla PRL.

[213] Byli to czołowi działacze NSZZ „Solidarność”: Bogdan Lis (Gdańsk), Stefan Jurczyk (Szczecin), Andrzej Rozpłochowski (Katowice) i Karol Modzelewski (Warszawa).

[214] Ks. Jan Zając, proboszcz w latach 1980-1984, aktualnie biskup pomocniczy w Archidiecezji Krakowskiej.

[215 br] Adam Macedoński (ur. 1932), grafik, plastyk, działacz niepodległościowy, współzałożyciel Instytutu Katyńskiego w Polsce, obrońca Krzyża w Nowej Hucie w 1960 r., współzałożyciel Chrześcijańskiej Wspólnoty Ludzi Pracy i Konfederacji Polski Niepodległej, przebywał w obozach internowanych w Nowym Wiśniczu i Załężu k. Rzeszowa od 13 XII 1981 do 7 VII 1982 r.

[216 br] Ks. Józef Przybyła (ur. 1942), proboszcz parafii w Hołdunowie; 18 XII 1981 r. zjechał do strajkujących górników Kopalni Węgla Kamiennego „Ziemowit” i przekonał ich do zakończenia strajku.

[217 br] Po zakończonych strajkach w Polkowicach wypowiedzenie 19 XII 1981 r. dostali wszyscy pracownicy zatrudnieni w Zakładach Górniczych „Rudna”, w Zakładzie Robót Górniczych i w fabryce maszyn górniczych Zanam.

[218] Władysław Baka (1936-2021), członek Rady Ministrów, pełnomocnik rządu ds. reformy gospodarczej w latach 1981-1985.

[219] Utworzeniu Polskiej Partii Pracy, zaplanowanemu na 16 I 1982 r., przeszkodziło wprowadzenie stanu wojennego; PPP miała być polityczną reprezentacją NSZZ „Solidarność”.

[220] Witold Zechenter (1904-1978), poeta i prozaik związany z Krakowem.

[221] Jerzy Ozdowski (1925-1994), członek Rady Państwa, wicepremier, przewodniczący Rady ds. Rodziny przy Radzie Ministrów.

[222] „Zemědělské Noviny”, organ czechosłowackiego Ministerstwa Rolnictwa wydawany w latach 1945-1991.

[223] Jan K. Kostrzewski (1915-2005), prof. medycyny, wiceprzewodniczący Tymczasowej Rady Krajowej Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego (PRON).

[224] 16 XII 1981 r. żołnierze 8 Dywizji Zmechanizowanej ludowego WP wkroczyli na teren Stoczni Gdańskiej im. Lenina i dokonali pacyfikacji zakładu, usuwając z niego strajkujących.

[225] Zamordowanym mężczyzną był Antoni Browarczyk (1961-1981), pracownik warsztatu elektromechanicznego przy ul. Wyczółkowskiego w Gdańsku.

[226] W czasie ich trwania funkcjonariusze ZOMO postrzelili cztery 4 osoby, w tym jedną śmiertelnie – Andrzeja Browarczyka.

[227] Podczas demonstracji 16 grudnia ranne zostały 324 osoby.

[228] Dane znacznie zawyżone.

przerwa s. 201-291

[229] Marek Brunné (1940-2002), pracownik naukowy Polskiej Akademii Nauk w Gdańsku (1963-1992); do 3 XII 1981 r. rzecznik prasowy Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”, w styczniu 1982 r. w wystąpieniu telewizyjnym poparł Wojskową Radę Ocalenia Narodowego.

[230] Andrzej Kurz (ur. 1931), działacz komunistyczny, dyrektor Wydawnictwa Literackiego w Krakowie; od listopada 1981 do 1982 r. kierował Telewizją Polską jako zastępca przewodniczącego Komitetu ds. Radia i Telewizji.

[231] Franciszek Ryszka (1924-1998), żołnierz AK i ludowego WP, historyk idei politycznych prof. nauk humanistycznych Uniwersytetu Wrocławskiego.

[232] Jerzy J. Wiatr (ur. 1931), socjolog i politolog, prof. Uniwersytetu Warszawskiego, działacz komunistyczny, w latach 1981-1984 dyrektor Instytutu Podstawowych Problemów Marksizmu-Leninizmu Komitetu Centralnego PZPR.

[233] Henryk Markiewicz (1922-2013), literaturoznawca, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, dyrektor Instytutu Filologii Polskiej UJ w latach 1977-1984.

[234] Artur Rakowski (ur. 1958), syn Mieczysława i Wandy Wiłkomirskiej; poprosił o azyl w Szwecji, po czym przez Niemcy wyjechał do Australii.

[235] Maciej Szczepański (1928-2015), działacz Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, w latach 1972-1980 przewodniczący Komitetu ds. Radia i Telewizji, aresztowany za malwersacje w październiku 1980 r., w styczniu 1984 r. skazany na osiem lat pozbawienia wolności i grzywnę, a w lipcu tego roku zwolniony z odbywania kary z powodów zdrowotnych, w listopadzie objęła go amnestia i darowano mu dalsze odbywanie kary.

[236] Pseudonim nieustalonego poety stanu wojennego.

[237] Aluzja do tytułu powieści Jerzego Andrzejewskiego Popiół i diament.

[238] Konik – potoczne określenie handlarza skupującego waluty państw zachodnich, najczęściej stojącego pod bankami lub peweksami (tj. sklepami, w których towary zagraniczne można było kupić za obcą walutę).

[239] Zbigniew Bujak (ur. 1954), w 1980 r. zatrudniony w Zakłady Przemysłu Ciągnikowego „Ursus”; był członkiem prezydium Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”, po wprowadzeniu stanu wojennego ukrywał się przez sześć i pół roku.

[240] Mowa o Marii Wiktorii Wałęsie (ur. 27 I 1982).

[241] Utworzone w styczniu 1982 r. wkrótce zmieniły nazwę na Obywatelskie Komitety Odrodzenia Narodowego, a w rok później zostały włączone w strukturę działającego równolegle Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego.

[242] Polityka krajów Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej nie była jednolita w kwestii sankcji. François Mitterrand i rząd Francji oficjalnie potępili decyzję gen. Wojciecha Jaruzelskiego, deklarując również solidarność z Polakami, w przeciwieństwie do kanclerza RFN, Helmuta Schmidta, który popierał wprowadzenie stanu wojennego. Spośród krajów EWG tylko rząd Margaret Thatcher w pełni poparł sankcje USA nałożone na PRL i ZSRS.

[243] W czasie blokady informacyjnej po wprowadzeniu stanu wojennego pracownik Radia Wolna Europa, Wiesław Wawrzyniak, podał słuchaczom z Polski numery telefonów, na które mogli dzwonić i przekazywać informacje o wydarzeniach w kraju pod rządami Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego. Prowadzona przez niego audycja nosiła nazwę „Pomost – telefon do kraju” i została nagrodzona przez dyrekcję Radia Wolna Europa.

[244] Uwikłanie Związku Sowieckiego w wojnę domową w Afganistanie (przez interwencję 25 XII 1979 r.) sprzyjało przemianom w Polsce związanym z powstaniem NSZZ „Solidarność”.

[245] Ryszard Reiff (1923-2007), przewodniczący Stowarzyszenia „Pax”; podczas posiedzenia Rady Państwa sprzeciwił się zatwierdzeniu uchwały o wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce, za co został usunięty z jej składu.

[246] Włodzimierz Rakowski (otrzymał imię po pianiście Vladimirze Horowitzu).

[247] Studencki Komitet Obrony Demokracji NZS w Krakowie założyli na przełomie grudnia 1981 i stycznia 1982 r. członkowie Niezależnego Zrzeszenia Studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego: Bogdan Klich, Wojciech Modelski i Jan Rokita.

[248] Ugrupowanie antykomunistyczne zawiązane w 1979 r. wokół redakcji pisma „Bratniak”, z Aleksandrem Hallem jako liderem.

[249] Szychta (niem. Schicht) – czas pracy jednej zmiany w kopalni.

[250] Karol Cyryl Modzelewski (1937-2019), prof. nauk humanistycznych, historyk, członek PAN. W 1964 r. wydalony z PZPR. Działacz opozycji demokratycznej w PRL. Pierwszy rzecznik prasowy NSZZ „Solidarność”. Wielokrotnie więziony ze względów politycznych przez władze komunistyczne. Kawaler Orderu Orła Białego.

[251] Tyczkarz Władysław Kozakiewicz, złoty medalista XXII Letnich Igrzysk Olimpijskich w Moskwie, w 1980 r. pokazał wygwizdującym go z trybun Rosjanom obraźliwy gest, który się stał powodem zatargu dyplomatycznego.

[252] Aldo Moro (1916-1978), polityk włoski, w 1978 r. porwany i zamordowany przez skrajnie lewicowych terrorystów z Czerwonych Brygad.

[253] Piotr Bednarz i Józef Pinior, z pomocą Tomasza Surowca i Stanisława Huskowskiego oraz w porozumieniu z Jerzym Aulichem, dyrektorem V Oddziału Narodowego Banku Polskiego we Wrocławiu, podjęli 2 XII 1981 r. zdeponowaną w banku przez związkowców Regionu Dolny Śląsk NSZZ „Solidarność” kwotę 80 mln zł. Dzięki tym pieniądzom związkowcy mogli przetrwać najtrudniejszy okres po 13 XII 1981 r.

[254] Sławomir Mrożek (1930-2013), światowej sławy prozaik i dramatopisarz, od 1964 r. przebywał na emigracji; w swoich utworach często podejmował tematykę opresji z powodów politycznych.

[255] Karta 77 – antykomunistyczny ruch obywatelski w Czechosłowacji działający w latach 1977-1992 na rzecz przestrzegania praw człowieka.

[256] Lumen gentium (łac.) – światło narodów.

[257] C.K. Norwid, Wiersze. Dodatek krytyczny, oprac. J.W. Gomulicki, t. 2: Z pamiętnika [O zemście] (1851), Warszawa 1966, s. 340.

[258] Powodem były tłumne manifestacje patriotyczne w Warszawie z okazji obchodów rocznic upamiętniających unię lubelską (12 sierpnia), unię horodelską (10 października) i planowanych na 15 października mszy św. w intencji Tadeusza Kościuszki.

[259] Car Mikołaj II miesiąc wcześniej ogłosił „manifest konstytucyjny”, w którym obiecywał przyznanie większej liczby swobód publicznych, ale oczekiwania poddanych okazały się znacznie większe po przegranej Rosji w wojnie z Japonią i po stłumieniu rewolucji styczniowej. Ogłoszony stan wojenny był próbą zduszenia w zarodku kolejnej rewolucji.

[260] Stefan Wyszyński (1901-1981), kardynał, Prymas Polski, autor Jasnogórskich Ślubów Narodu Polskiego i Wielkiej Nowenny Tysiąclecia, prześladowany przez władze komunistyczne.

[261] S. Wyszyński, z homilii wygłoszonej w Warszawie 6 I 1981 r.

[262] Walenrodyzm – pojęcie określające walkę podstępnej osoby gotowej zdradzić przyjaciół w imię realizacji szlachetnego celu, wywodzące się z powieści poetyckiej Adama Mickiewicza Konrad Wallenrod (1827).

[263] Ewangelia wg św. Jana (J 16, 33).

[264] Właściwie Jan Ludwiczak, przewodniczący Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność” w Kopalni Węgla Kamiennego „Wujek”, został aresztowany 13 XII 1981 r., co było bezpośrednim powodem masowego protestu i strajku górników.

[265] Właściwe nazwiska górników Kopalni Węgla Kamiennego „Wujek” zabitych 16 XII 1981 r. to: Ryszard Gzik, Józef Czekalski, Zbigniew Wilk, Krzysztof Giza, Roman Zając, Bogusław Kopczak i Andrzej Pełka.

[266] Kopalnia Węgla Kamiennego „Wieczorek” w Katowicach – przed 1945 r. nazywana „Giesche”, powstały przy niej m.in. osiedla patronackie Giszowiec i Nikiszowiec.

[267] W obozach umiejscowionych nad rzeką Peczorą, w europejskiej części ZSRS, więźniowie pracowali w kamieniołomach.

[268] Kołyma – obszar o powierzchni ok. 2,6 mln km² w rozlewisku rzeki Kołymy na terenie Jakucji, z wieloma obozami pracy przymusowej założonymi po 1931 r., w których życie straciło od 2 do 4 mln więźniów reżimu stalinowskiego, najczęściej w kopalniach węgla, złota i rzadkich minerałów.

[269] W operacji policyjno-wojskowej wprowadzenia stanu wojennego 13 XII 1981 r. użyto ok. 70 tys. żołnierzy oraz ok. 30 tys. milicjantów, w tym funkcjonariuszy ZOMO.

[270] Mieczysław Gil (1944-2022), przewodniczący Komisji Robotniczej Hutników w HiL, po 16 XII 1981 r (pacyfikacja strajku) ukrywał się do 13 I 1982, gdy został aresztowany, a następnie skazany na 4 lata więzienia.

[271] Exposé (ang.) – przemówienie.

[272] Większość aktorów przyłączyła się do bojkotu rządowych mediów. Stanisław Mikulski, odtwórca roli Hansa Klossa w serialu filmowym „Stawka większa niż życie”, nie uczynił tego i został nazwany kolaborantem.

[273] W wyniku przewrotu wojskowego w Turcji 12 IX 1980 r. na czele tamtejszej Rady Bezpieczeństwa Narodowego stanął gen. Kenan Evren.

[274] Wanda Wiłkomirska (1929-2018), skrzypaczka, pedagog, związana z Komitetem Obrony Robotników; po wprowadzeniu stanu wojennego wyjechała z Polski, powróciła dopiero po upadku komunizmu.

[275] Zofia Kuratowska (1931-1999), lekarka, prof. nauk medycznych, polityk i dyplomatka; od 1980 r. członkini „Solidarności”, uczestniczyła w obradach okrągłego stołu w podzespole do spraw zdrowia.

[276] Marian Brandys (1912-1998), pisarz, reporter, publicysta; po 1945 r. wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej,  był członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich oraz Polskiego PEN Clubu; u schyłku lat 70. XX w. związał się z opozycją demokratyczną, był m.in. sygnatariuszem apelu 64 uczonych, pisarzy i publicystów do władz komunistycznych PRL o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami (20 VIII 1980 r.).

[277] Właściwie Stanisław Broniewski „Orsza” (1915-2000), harcmistrz, ppor., od maja 1943 r. naczelnik Szarych Szeregów, więzień oflagu XI B/z w Bergen-Belsen; w latach 1990-2000 przewodniczący Rady Ochrony Pamięci, Walk i Męczeństwa.

[278] Stefan Kieniewicz (1907-1992), prof. historii, archiwista, członek Polskiej Akademii Nauk, żołnierz AK i uczestnik powstania warszawskiego.

[279] Daniel Olbrychski (ur. 1945), aktor teatralny i filmowy; po powstaniu „Solidarności” zaangażował się w jej działalność, występował m.in. w koncertach okolicznościowych, na których zbierano fundusze na sfinansowanie budowy pomnika stoczniowców poległych w grudniu 1970 r. Ponadto wygłosił apel poległych podczas zorganizowanych w Gdańsku uroczystości odsłonięcia tego pomnika 16 XII 1980 r. W 1981 r. podpisał się pod „listem ośmiu” do gen. Wojciecha Jaruzelskiego wyrażającego protest wobec wprowadzenia stanu wojennego w Polsce.

[280] Józef Roman Rybicki (1901-1986), doktor filologii klasycznej, oficer AK, dowódca Kedywu Okręgu Warszawa AK, uczestnik powstania warszawskiego, represjonowany w okresie stalinowskim, współzałożyciel Komitetu Obrony Robotników, kawaler Krzyża Srebrnego Orderu Wojennego Virtuti Militari.

[281] Ks. Jan Zieja (1897-1991), duchowny rzymskokatolicki, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej z 1920 r., kapelan AK i Szarych Szeregów, działacz społeczny, współzałożyciel Komitetu Obrony Robotników w 1976 r.

[282] Dnia 11 I 1982 r. ogłoszono alarm powodziowy w 14 województwach, w tym w woj. płockim, gdzie ewakuowano ok. 12 tys. osób.

[283] Tadeusz Fiszbach (ur. 1935), I sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Gdańsku; w sierpniu 1980 r. brał udział w negocjacjach i podpisaniu porozumień sierpniowych.

[284] Strajk włoski – rodzaj strajku pasywnego polegający na skrajnie drobiazgowym przestrzeganiu zasad bezpieczeństwa i higieny pracy oraz procedur wykonywanej pracy, co powodowało jej spowolnienie, a nawet zahamowanie.

[285] Stanisław Zawada został tajnym współpracownikiem Służby Bezpieczeństwa w lipcu 1981 r.

[286] Marian M. Kania – zob. przyp. 171.

[287] „Nadrzeczywistość – Rzeczywistość Wojenna. Nieregularnik czasu wojny”, czasopismo satyryczne ukazujące się w Krakowie w 1982 r. (opublikowano ok. siedmiu numerów).

[288] W wyniku „akcji weryfikacyjnej” w administracji publicznej, gospodarce i przemyśle, a zwłaszcza w sferach kultury, nauki i oświaty, na przełomie lat 1981/1982 zwolniono z pracy kilkadziesiąt tysięcy osób.

[289] „W sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy” (Dz.U. 1974 r., nr 24, poz. 141, Ustawa z dnia 16 VI 1974 r. Kodeks pracy, art. 300).

[290] Ubecja – używane przez opozycję antykomunistyczną określenie Służby Bezpieczeństwa, utworzonej w 1956 r. po likwidacji Urzędu Bezpieczeństwa.

[291] Tadeusz Kostecki (1919-1981), uczestnik wojny obronnej 1939 r., żołnierz AK, działacz „Solidarności”, uczestnik strajku na Politechnice Wrocławskiej, ciężko pobity podczas brutalnej pacyfikacji uczelni, zmarł na zawał serca 15 XII 1981 r. w wieku 62 lat.

[292] Tadeusz Zipser, wybitny architekt, prof., rektor Politechniki Wrocławskiej; internowano go od 6 do 9 I 1982 r. Według danych zachowanych w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w latach 1982-1984 był zarejestrowany jako tajny współpracownik Służby Bezpieczeństwa o pseudonimie „Architekt”.

[293] Załoga Ośrodka Badawczo-Rozwojowego Przemysłu Budowy Urządzeń Chemicznych była pierwszym przedsiębiorstwem krakowskim, które poparło strajk gdańskich stoczniowców. W jej imieniu Krzysztof Pakoński pojechał do Gdańska 29 VIII 1980 r., by przekazać poparcie solidarnościowe ze strajkującymi.

[294] Więzienie przy ul. Montelupich w Krakowie – dawne koszary garnizonowe armii austriackiej przekształcone w więzienie przed I wojną światową, w czasach okupacji niemieckiej i komunistycznego terroru po 1945 r. miejsce kaźni wielu patriotów, obecnie areszt śledczy.

[295] Druk ozalidowy na papierze światłoczułym służył ewentualnej korekcie materiału przed ostatecznym naświetlaniem blach techniką druku offsetowego.

[296] Józef Lassota po pacyfikacji strajku w CeBeA został internowany 15 XII 1981 r. w Ośrodku Odosobnienia w Nowym Wiśniczu, a 23 grudnia aresztowany i osadzony w areszcie śledczym w Krakowie; 12 II 1982 r. Sąd Wojewódzki w Krakowie skazał go na rok pozbawienia wolności w zawieszeniu.

[297] Na podstawie dekretu o wprowadzeniu stanu wojennego wszelkie organy kolegialne zostały zawieszone, podobnie jak organizacje społeczne i samorząd studencki. Władzę w uczelniach sprawował rektor i wojskowy zarząd komisaryczny złożony z oficerów Studium Wojskowego.

[298] Dnia 8 II 1982 r. wznowione zostały zajęcia na uczelniach.

[299] W nocy z 8 na 9 stycznia 1982 r. lodowy zator na Wiśle spowodował przerwanie wałów  przeciwpowodziowych w okolicy Płocka i zalanie ponad 10 tys. ha terenu.

[300] Gwardia Ludowa – organizacja zbrojna Polskiej Partii Robotniczej utworzona 28 III 1942 r. z polecenia Józefa Stalina w celu walki z okupantem niemieckim, połączona z Armia Ludową w 1944 r.

[301] Andriej Gromyko (1909-1989), długoletni szef ministerstwa spraw zagranicznych ZSRS (1957-1988).

[302] Zygmunt Berling (1896-1980), gen. broni ludowego WP, dowódca 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki i 1 Armii ludowego WP sformowanej w maju 1943 r. w Sielcach nad Oką (na terenie Związku Sowieckiego).

[303] Stefan Grot-Rowecki (1895-1944), gen., żołnierz Legionów Polskich J. Piłsudskiego, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej z 1920 r., dowódca Armii Krajowej (komendant Sił Zbrojnych w Kraju) od 14 II 1942 do 30 VI 1943 r.

[304] Kazimierz Chrzanowski, pracownik fizyczny Fabryki Maszyn Rolniczych „Agromet” w Lublinie, członek władz krajowych NSZZ „Solidarność”.; po 13 XII 1981 r. potępił tzw. ekstremistyczny nurt w „S”, po czym podjął się organizowania reżimowych związków zawodowych.

[305] Mieczysław Majdzik i jego syn Ryszard w tym czasie nie byli już członkami Konfederacji Polski Niepodległej.

[306] Stronnictwo Demokratyczne podczas XII Kongresu w marcu 1981 r. uchwaliło potrzebę zmiany prawa wyborczego do Sejmu i samorządu terytorialnego, czym zyskało pewną sympatię wśród ludzi „Solidarności”. Jednak przewodniczący tego ugrupowania, Edward Kowalczyk, choć nie uczestniczył w obradach Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego 13 XII 1981 r., poparł wprowadzenie stanu wojennego i pozostał w rządzie gen. Wojciecha Jaruzelskiego na stanowisku wicepremiera do 1985 r.

[307] Front Jedności Narodu, instytucja utworzona w 1952 r., złożona z partii politycznych (na czele z Polską Zjednoczoną Partią Robotniczą), związku zawodowego (Centralnej Rady Związków Zawodowych) i legalnie działających w PRL organizacji społecznych.

[308] Studenci dotarli do Huty im. Lenina prosto ze strajku na Akademii Górniczo-Hutniczej dwoma autobusami podstawionymi przez NSZZ „Solidarność” Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego, było ich ok. 200 – por. przyp. 27.

[309] Strajk w nocy z 12 na 13 XII 1981 r. ogłosił Stanisław Handzlik, wiceprzewodniczący Komisji Robotniczej Hutników NSZZ „Solidarność” Huty im. Lenina, a na czele Komitetu Strajkowego stanął Mieczysław Gil.

[310] Andrzej Hudaszek (1943-2001), piecowy w Hucie im. Lenina w Krakowie; był przewodniczącym zakładowego Komitetu Strajkowego w sierpniu 1980 r. w swoim miejscu pracy, delegatem na I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność” w Gdańsku; był internowany od 16 do 24 XII 1981 r.

[311] Andrzej Hudaszek przemawiał do zatrudnionych w Walcowni Drobnej, podczas gdy Halina Bortnowska przez Radio Wolna Polska, na Walcowni Zgniatacz oraz przez megafon, przy bramie głównej Huty im. Lenina, do milicjantów i zomowców.

[312] W operacji wzięło udział 2150 żołnierzy, 2164 funkcjonariuszy ZOMO oraz ok. 200 funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa (A. Malik, Huta im. Lenina w Nowej Hucie, [w:] Od grudnia do grudnia… Strajki w Małopolsce 1981-1982, [on-line:] https://odgrudniadogrudnia.ipn.gov.pl/gg/bazy/strajki/r8654336720856,Huta-im-Lenina-w-Nowej-Hucie.html).

[313] Niezidentyfikowany autor tekstu, student Akademii Górniczo-Hutniczej (?).

[314] Radio Wolna Polska, rozgłośnia wykorzystująca nadajnik działający w paśmie 65,5 megaherca, która była odbierana na terenie dzielnicy w promieniu ok. 5 km od Huty im. Lenina.

[315] PW – Polska Walcząca.

[316] Teatr Kolejarza, działał przez 50 lat przy ul. Bocheńskiej, na krakowskim Kazimierzu (do 1986 r.), a następnie przy ul. św. Filipa (do 1995 r). Współpracowali z nim m.in. Andrzej Wajda, Stanisław Różewicz i Krzysztof Kieślowski.

[317] Halina Z. Mytnik, uczestniczka strajku na Akademii Górniczo-Hutniczej między 14 a 16 XII 1981 r.; po pacyfikacji strajku zatrzymana i internowana w ośrodkach odosobnienia w Kielcach-Piaskach, Gołdapi i Darłówku, została zwolniona 11 VI 1982 r.

[318] Czesław Petelski, kierownik artystyczny Zespołu Filmowego „Iluzjon”; od 1945 r. w Polskiej Partii Robotniczej, a następnie w Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej do chwili likwidacji tego ugrupowania politycznego.

[319] Caritas, organizacja charytatywna podległa Kościołowi katolickiemu, działająca w Polsce na poziomie diecezjalnym od przełomu lat 20. i 30. XX w., a formę scentralizowanego związku przybrała dopiero w czerwcu 1945 r.; w związku antykatolicką polityką władz komunistycznych w 1950 r. została przez nie przejęta, a następnie zlikwidowana; reaktywowano ją dopiero 10 X 1990 r.

[320] Ośrodek Odosobnienia w Nowym Wiśniczu został zlikwidowany 28 XII 1981 r. z powodu fatalnych warunków, w których przetrzymywani byli internowani. Tego dnia przewieziono ich do Ośrodka Odosobnienia w Załężu k. Rzeszowa.

[321] Prof. dr hab. Andrzej Gierowski był rektorem Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1981-1987.

[322] Zjednoczenie Patriotyczne „Grunwald” zostało zarejestrowane 25 IV 1981 r. Członkowie tego narodowo-komunistycznego stowarzyszenia o poglądach skrajnie antysemickich i antyliberalnych złożone było z najzagorzalszych przeciwników „Solidarności”, popieranych przez tzw. „beton” władz Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej ze Stefanem Olszowskim na czele.

[323] Edmund Osmańczyk (1913-1989), publicysta, politolog i polityk, działacz mniejszości polskiej w Niemczech; początkowo popierał wprowadzenie stanu wojennego, ale 8 X 1982 r. znalazł się w grupie 12 posłów głosujących przeciwko delegalizacji NSZZ „Solidarność”.

[324] „Życie Warszawy”, dziennik wydawany w Warszawie w latach 1944-2011. W czasach PRL – obok „Trybuny Ludu” – był jedną z najbardziej opiniotwórczych gazet i narzędziem propagandy władz komunistycznych. Po wprowadzeniu stanu wojennego został zawieszony, a jego publikowanie wznowiono 16 I 1982 r.

[325] Zbigniew Piotr Janas (ur. 1953), działacz opozycji demokratycznej w PRL, poseł na Sejm X, I, II i III kadencji; od września 1980 r. przewodniczący „Solidarności” w Zakładach Przemysłu Ciągnikowego „Ursus”, w czerwcu i grudniu 1981 r. delegat na I i II Walny Zjazd Delegatów Regionu Mazowsze oraz na przełomie września i października tego roku na I Krajowy Zjazd Delegatów, członek Komisji Krajowej NSZZ „S”; od 13 XII 1981 do 1984 r. przebywał w ukryciu i działał w podziemnych władzach związku.

[326] Właściwie: Wiktor Kulerski (ur. 1935), działacz opozycji demokratycznej w PRL, od 1976 r. współpracownik Komitetu Obrony Robotników; od października 1980 r. należał do „Solidarności”; wiceprzewodniczący Zarządu Regionu Mazowsze, w czerwcu 1981 r. był delegatem na I WZD Regionu Mazowsze, a później na I KZD. Po wprowadzeniu stanu wojennego poszukiwano go listem gończym; później znalazł się wśród twórców Regionalnej Komisji Wykonawczej NSZZ „Solidarność” Mazowsze.

[327] Augusto Pinochet (1915-2006), chilijski dyktator i generał, przywódca junty wojskowej, prezydent Chile w latach 1973-1990; doszedł do władzy w wyniku puczu wojskowego.

[328] Sprawa oświadczenia Zdzisława Rozwalaka – por. przyp. 124.

[329] Romuald Spasowski, ambasador PRL w USA; po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce poprosił władze amerykańskie o azyl polityczny, za co został zaocznie skazany przez Izbę Wojskową Sądu Najwyższego na karę śmierci.

[330] Edmund Menclewski, publicysta, poseł na Sejm PRL w latach 1972-1989.

[331] Dnia 23 XII 1981 r. prezydent USA Ronald Reagan, w reakcji wprowadzenie stanu wojennego w Polsce, ogłosił sankcje gospodarcze dotyczące m.in. zakazu eksportu kukurydzy, co spowodowało kryzys rynku drobiarskiego.

[332] W Kopalni Węgla Kamiennego „Staszic” 14 XII 1981 r. zatrzymano 400 górników, z czego czterech sąd wojskowy skazał na kary więzienia. Przewodniczący komitetu strajkowego, Zdzisław Duda, zdołał uciec z kopalni, ale został internowany dwa dni później.

[333] Wiersz nieznanego autora.

[334] Obecnie ul. Starowiślna w Krakowie.

[335] Klub Forum był zarządzany przez Zarząd Krakowski Związku Socjalistycznej Młodzieży Polskiej.

[336] Lesław Kuzaj, wiceprzewodniczący Zarządu Regionu Małopolska NSZZ „Solidarność”.

[337] Albin Siwak – zob. przyp. 181.

[338] Bronisław Wielgosz (1922-1989), mgr inż., wieloletni pracownik Fabryki Maszyn Wiertniczych i Górniczych „Glinik”, od lutego 1981 r. przewodniczący KZ NSZZ „Solidarność” w tym zakładzie.

[339] Wacław Czyżewski (1917-2002), gen. ludowego WP, działacz komunistyczny, wiceprezes Zarządu Głównego Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, zastępca Głównego Inspektora Obrony Terytorialnej (1974-1984).

[340] Zdzisław Edward Kaczmarek (1928-2008), prof. dr hab. inż., specjalista w dziedzinie hydrologii; członek korespondent Polskiej Akademii Nauk (od 1969), członek Prezydium (od 1971) i sekretarz naukowy w latach 1981-1988.

[341] Roman Wincenty Paszkowski – zob. przyp. 176.

[342] Antoni Czubiński (1928-2003), prof. nauk humanistycznych, historyk; dyrektor Instytutu Zachodniego w Poznaniu (1978-1990), członek Egzekutywy Komitety Wojewódzkiego PZPR w Poznaniu; w październiku 1981 r. został powołany przez Plenum KC PZPR w skład Zespołu dla przygotowania naukowej syntezy dziejów polskiego ruchu robotniczego.

[343] Włodzimierz Sokorski (1908-1999), gen. ludowego WP, polityk, dziennikarz, publicysta, działacz komunistyczny, prezes Zarządu Głównego Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (1980-1983), poseł na Sejm PRL I, IV, V i VI kadencji; welokrotnie odznaczany przez władze PRL.

[344] Osoby sygnujące podpis: Marian Brandys, Stanisław Broniewski „Orsza”, Stefan Kieniewicz, Zofia Kuratowska, Daniel Olbrychski, Józef Rybicki, Wanda Wiłkomirska i ks. Jan Zieja – por. s. 322 (przyp. 274-281).

[345] Obywatelski Komitet Ocalenia Narodowego lub Obywatelskie Komitety Odrodzenia Narodowego (OKON), organizowane były od grudnia 1981 r. przez członków PZPR, ZSL, SD, ZSMP w celu poparcia decyzji o wprowadzeniu stanu wojennego i powołaniu Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego; od 1982 r. znalazły się w składzie PRON-u.

[346] Mieczysław Franciszek Rakowski (1926-2008), działacz komunistyczny, historyk, polityk, publicysta. Od 1957 był pracownikiem politycznym KC PZPR w Warszawie. W latach 1972-1989 nieprzerwanie poseł na Sejm PRL. W 1981 r. powołany przez Sejm VIII kadencji na urząd wicepremiera w rządzie Wojciecha Jaruzelskiego, który sprawował do 1985. U schyłku PRL Prezes Rady Ministrów (1988-1989). W latach 1958-1982 związany z pismem „Polityka”.

[347] Zakłady Przemysłu Odzieżowego im. Hanki Sawickiej powstały w Legnicy w 1946 roku. Jeden z największych zakładów pracy w mieście. W latach 80. ub. wieku pod nazwą Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego „Hanka”.

[348] Fabryka Przewodów Nawojowych „Elpena” w Legnicy. Powstała w 1957 roku w halach dawnej “Maschinenwerke Gubisch”.Obecnie producent kabli, przewodów zasilających, konektorów, przetwórca miedzi.

[349] Hieronim Kubiak (ur. 1934 ) – zob. przyp. 169.

[350] Zbigniew Bujak (ur. 1954 ), działacz opozycji demokratycznej w czasach PRL, politolog, poseł na Sejm III RP I i II kadencji. Współpracownik Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR” (od 1978). W 1980 współzałożyciel NSZZ „Solidarność” w Zakładach Mechanicznych Ursus w Warszawie. W latach 1980–1981 w Krajowej Komisji Porozumiewawczej związku, a następnie członek prezydium Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”.

[351] Jan Józef Lipski – zob. przyp. 156.

[352] Kongres Kultury Polskiej w Warszawa (11-12 XII 1981) został przerwany na skutek wprowadzenia stanu wojennego w Polsce.

[353] Konferencja Rektorów Szkół Wyższych powołana 5 XII 1981 r. w Poznaniu, na tydzień przed wprowadzeniem stanu wojennego w Polsce.

[354] Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego działająca od 1951 roku w Świdniku.

[355] Michał Janiszewski (1926-2016), generał ludowego WP, doktor nauk wojskowych, minister-szef Urzędu Rady Ministrów (1985–1989), szef Kancelarii Prezydenta PRL/RP (1989–1990). Wielokrotnie odznaczany przez władze PRL.

[356] Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego Polskie Zakłady Lotnicze-Mielec założona jeszcze w 1938 r., rozbudowana w czasach PRL.

[357] Luigi Poggi (1917-2010), włoski duchowny rzymskokatolicki, kardynał. W latach 1975-1986 nuncjusz apostolski w Polsce.

[358] Tadeusz Mazowiecki był redaktorem naczelnym „Tygodnika Solidarność”.

[359] Stanisław Józef Ciosek (1939-2022), działacz komunistyczny, polityk, ekonomista, dyplomata. W latach 1972–1985 poseł na Sejm PRL VI, VII i VIII kadencji. W latach 1980-1981 członek KC PZPR. Od 21 XI 1980 do 13 XI 1985 minister-członek Rady Ministrów do spraw związków zawodowych.

[360] Stanisław Leszek Rusinek (ur. 1943), od X 1980 w NSZZ „Solidarność”, wiceprzewodniczący Komisji Zakładowej w WSS Społem, członek Prezydium MKZ „Mazowsze”, delegat na I Walny Zjazd Delegatów Regionu Mazowsze (VI 1981), członek Prezydium Zarządu Regionu (od VII 1981), delegat na II WZD (XII 1981).

[361] Władysław Siła-Nowicki (1913-1994), prawnik, działacz opozycji antykomunistycznej w PRL, współpracownik KOR. Doradca NSZZ „Solidarność” (od 1980) oraz Episkopatu Polski (od 1986).

[362] Jan Ferdynand Olszewski (1930-2019), adwokat, polityk i publicysta, działacz opozycji antykomunistycznej w PRL, obrońca w procesach politycznych, współtwórca Komitetu Obrony Robotników, współodpowiedzialny za postępowanie rejestracyjne NSZZ „Solidarność” (1980).

[363] W czasie stanu wojennego kontrolę nad najważniejszymi zakładami i instytucjami w kraju sprawowali komisarze wojskowi.

[364] Władysław Frasyniuk – zob. przyp. 159.

[365] Michał Jagiełło (1941-2016), polonista, poeta, publicysta. Od 1966 r. w PZPR, przez rok – od 13 XII 1980 – był zastępcą kierownika Wydziału Kultury KC PZPR. Po wprowadzeniu stanu wojennego wystąpił z partii.

[366] Jan Świderski (1916-1988), aktor teatralny i filmowy, reżyser, pedagog, wykładowca. Wiceprezes Stowarzyszenia Polskich Artystów Teatru i Filmu (SPATiF). W sierpniu 1980 roku dołączył do apelu 64 ludzi kultury polskiej do władz komunistycznych o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami.

[367] Tadeusz Łomnicki (1927-1992), aktor teatralny i filmowy, reżyser, dramaturg. W 1951 r. przyjęty do PZPR. Wystąpił z partii tuż po wprowadzeniu stanu wojennego (17 XII 1981).

[368] Mariusz Dmochowski (1930-1992), aktor filmowy i teatralny. Poseł na Sejm PRL VI i VII kadencji z ramienia PZPR (1972–1980). W latach 80. XX wieku współpracował z opozycją demokratyczną.

[369] Bohdana Majda-Minc (1924-1995), aktorka teatralna i filmowa. W latach 1950–1981 należała do PZPR.

[370] Bogdan Lis (ur. 1952), członek PZPR w latach 1975-1981. W VIII 1980 r. wybrany na przewodniczącego Komitetu Strajkowego w „Elmorze”. Podczas I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „S” (X 1980) został członkiem Komisji Krajowej. W tym samym miesiącu został usunięty z PZPR. Po wprowadzeniu stanu wojennego władze komunistyczne wydały za nim list gończy.

[371] Alina Pieńkowska (1952-2002), pielęgniarka, działaczka opozycji demokratycznej w PRL. Współautorka postulatów Sierpnia ’80. Jej drugim mężem (od XII 1984) był Bogdana Borusiewicza.

[372] Bogdan Borusewicz (ur. 1949), historyk, polityk, działacz opozycji demokratycznej w PRL. Współpracownik KOR. Współorganizator strajku w Stoczni Gdańskiej im. Lenina (VIII 1980). Po wprowadzeniu stanu wojennego w ukryciu organizował podziemne struktury „Solidarności”.

[373] Antoni Borowczyk – zob. przyp. 225-226.

[374 br] Właśc. Marian Brandys.

[375] Mowa o zespole budynków sądowych przy ul. Leszno w Warszawie (obecnie al. Solidarności).

[376] Areszt Śledczy znajdujący się w Warszawie, w dzielnicy Białołęka. Po wprowadzeniu stanu wojennego AŚ wraz z Zakładem Karnym zostały największym w kraju ośrodkiem internowania przywódców i działaczy „Solidarności”.

[377] Henryk Bohdan Samsonowicz (1930-2021), prof. historii, wykładowca. Rektor Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1980-1982. Minister edukacji narodowej w rządzie T. Mazowieckiego (1989-1991). Kawaler Orderu Orła Białego.

[378] Władysław Findeisen (1926-2023), inżynier, automatyk, profesor nauk technicznych. Rektor Politechniki Warszawskiej w latach 1981–1985. Przewodniczący Prymasowskiej Rady Społecznej. Kawaler Orderu Orła Białego.

[379] Zofia Kucówna (ur. 1933), aktorka teatralna i filmowa, pisarka, pedagog.

[380] „Matysiakowie” – słuchowisko radiowe cyklicznie emitowane na antenie Programu I i II Polskiego Radia od 1956 r. do chwili obecnej (łącznie 3471 odcinków, stan na dzień 4 XI 2023).

[381] Kopalnia Węgla Kamiennego (koksującego) „Borynia” w Jastrzębiu-Zdroju. Działa do chwili obecnej.

[382] Kopalnia Węgla Kamiennego „Anna” w Pszowie. Obecnie nieczynna.

[383] Zbigniew Piotr Janas – zob. przyp. 325.

[384] Marek Brunné – zob. przyp. 229.

[385] Ronald Wilson Reagan (1911-2004), amerykański polityk i aktor. Członek Partii Republikańskiej. Prezydent USA w latach 1981-1989.

[386] Obecnie Gdański Uniwersytet Medyczny.

[387] Mowa o Michale Hebdzie – zob. przyp. 149.

[388] Stanisław Mikulski (1929-2014) – zob. przyp. 271.

[389] Tadeusz Łomnicki – zob. przyp. 366.

[390] Mariusz Dmochowski – zob. przyp. 367.

[391] Andrzej Eugeniusz Słowik (1949- ), związkowiec i polityk, działacz opozycji demokratycznej w PRL. Przewodniczący ZR Ziemia Łódzka NSZZ „S”, więzień polityczny.

[392] Jerzy Janusz Kropiwnicki (1945- ), doktor nauk ekonomicznych, polityk, działacz opozycji demokratycznej w PRL. Wiceprzewodniczący ZR Ziemia Łódzka NSZZ „S”, więzień sumienia.

[393] Mowa o parafii rzymskokatolickiej w Warszawie, dzielnica Służewiec.

[394] Komenda Wojewódzka MO przy ul. Mogilskiej 109 w Krakowie.

[395] Mowa prawdopodobnie o zabytkowym kościele św. Szczepana, który znajduje się w Krakowie przy ulicy Henryka Sienkiewicza 19.

[396] Na turniej zapaśniczy odbywający się w dniach 10-13 XII 1981 r. w Haparandzie (Szwecja) PZZ wydelegował grupę reprezentantów. Ekipę stanowili głównie zawodnicy reprezentujący kluby Zagłębie Wałbrzych i Pafawag Wrocław. Kierownikiem drużyny był Bernard Knitter. Po ogłoszeniu stanu wojennego tylko 3 sportowców z tego zespołu wróciło do Polski.

[397] Dom Studencki „Piast” przy ul. Piastowskiej 47 w Krakowie.

[398] Edward Kowalczyk (1924-2000), inżynier łączności, profesor, publicysta i polityk. Poseł na Sejm PRL. Wiceprezes Rady Ministrów w rządzie W. Jaruzelskiego (1981–1985). Przewodniczący Stronnictwa Demokratycznego w latach 1981–1985.

[399] Czesław Petelski (1922-1996) – zob. przyp. 317.

[400] Stefan Staniszewski (1931-2003), członek PZPR, dyplomata, ambasador PRL w Szwecji (1972–1977) i Wielkiej Brytanii (1981–1986), ambasador RP w Libii (1990–1995).

[401] Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie podpisany przez 35 państw (w tym Polskę) w dniu 1 VIII 1975 r. w Helsinkach.

[402] Układ Warszawski (zwany też Paktem Warszawskim) to zawarte w 1955 r. porozumienie o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej między państwami bloku wschodniego z dominującą rolą ZSRR. Układ ten przyjął formą organizacji polityczno-wojskowej i powstał w kontrze do NATO. Rozwiązany w 1991 r.

[403 br] Mowa o madryckiej konferencji przeglądowej KBWE (1980-1983), która odbywała się w okresie sowieckiej interwencji w Afganistanie oraz podczas wprowadzenia stanu wojennego w Polsce.

[404] Międzynarodowa Organizacja Pracy (z ang. ILO), agencja afiliowana przy ONZ z siedzibą w Genewie.

[405 br] Grecja nie dołączyła się do restrykcji nałożonych przez EWG i NATO na Polskę po wprowadzeniu stanu wojennego.

[406 br] Wojciech Zierke – zob. przyp. 125.

[407 br] Bogdan Siwek – wiceprzewodniczący NSZZ „Solidarność” Region Płock.

[408] „Sztandar Młodych” – ogólnopolski dziennik skierowany do młodzieży wydawany pod tym tytułem w latach 1950–1994. Organ prasowy Federacji Socjalistycznych Związków Młodzieży Polskiej w latach 1981-1990.

[409] Goleniowska Fabryka Mebli, Zakład nr 3 w Trzebiatowie przy ul. Długiej 4.

[410] Karol Cyryl Modzelewski – zob. przyp. 250.

[411] Gregor Strasser (1892-1934), niemiecki polityk narodowosocjalistyczny, współtwórca i członek NSDAP, konkurent Adolfa Hitlera w łonie partii, zamordowany podczas „nocy długich noży”.

[412] Alan Bullock (1914-2004), brytyjski historyk, pisarz. Jego najsłynniejsze dzieło to „Hitler. Studium tyranii”, które zostało sprzedane w ponad 30 milionach egzemplarzy. Polskie wydanie pojawiło się pierwszy raz w 1969 roku, później wielokrotnie wznawiane.

[413 br] Jan Rulewski – zob. przyp. 108.

[414 br] Kopalnia Węgla Kamiennego „Katowice” działająca w latach 1823-1999. Do 1936 roku pod nazwę „Ferdynand”. Obiekt znajdowała się w katowickiej dzielnicy Bogucice.

[415 br] Terenowe Grupy Operacyjne (TGO) – zob. przyp. 183.

[416 br] Centralna Agencja Wywiadowcza rządu USA powołana do życia w 1947 r.

[417 br] Mowa o Stanisławie Łuczkiewiczu (1941-1987), działaczu partyjnym, członku PZPR, wojewodzie bielskim (od 10 III 1981 do 7 XI 1987).

[418 br] Klub pod Jaszczurami działający od 1960 r. klub studencki przy Rynku Głównym 8 w Krakowie.

[419 br] Wydarzenia w KWK Wujek – zob. przyp. 99.

[420 br] Kopalnia Węgla Kamiennego „Lenin” w Mysłowicach, dzielnica Wesoła. W latach 1967-1990 nosiła imię wodza rewolucji październikowej. Zlikwidowana w 2015 r.

[421 br] Centralny Ośrodek Informatyki Górnictwa w Katowicach założony w 1951 r. pod nazwą Centralne Biuro Rozliczeń Przemysłu Węglowego.

[422 br] Czesław Piotrowski (1926–2005), generał ludowego WP, doktor nauk wojskowych. Minister Górnictwa i Energetyki w latach 1981–1986, ambasador PRL w Jugosławii w latach 1986-1989. Wielokrotnie odznaczany przez władze komunistyczne.

[423] Sowiecki czołg podstawowy T-54 pierwszej generacji powojennej. Od 1955 r. produkowany na zakupionej licencji m.in. w Zakładach Mechanicznych „Bumar-Łabędy” w Gliwicach.

[424] Jerzy Kuberski (1930-2007), działacz komunistyczny, od 1950 r. w PZPR. Polityk i dyplomata. Minister oświaty i wychowania w latach 1972–1979. Minister-kierownik Urzędu do Spraw Wyznań (1980-1982).

[425] Aleksander Merker (1924-2012), działacz komunistyczny, od 1948 r. w PZPR. Polityk, specjalista prawa wyznaniowego. Od 1983 r. dyrektor generalny Urzędu do Spraw Wyznań.

[426] Kazimierz Morawski (1929–2012), dziennikarz, publicysta, polityk. W latach 1976-1989 poseł na Sejm PRL VII, VIII i IX kadencji. Członek Rady Państwa (1982–1989). Zarejestrowany przez SB jako TW „Mariusz”.

[427] Janusz Zbigniew Zabłocki (1926-2014), działacz katolicki, prawnik, publicysta, polityk. W latach 1981–1984 prezes Polskiego Związku Katolicko-Społecznego. W latach 1965-1985 poseł na Sejm PRL (IV, V, VI, VII i VIII kadencji). Zarejestrowany przez SB jako TW „Paweł”.

[428 br] Jerzy Ozdowski (1925-1994) – zob. przyp. 221.

[429 br] Stanisław Jan Gucwa (1919-1994), działacz ruchu ludowego związany z ZSL. Nieprzerwanie poseł na Sejm PRL w latach 1961–1989. Marszałek Sejmu PRL (1972-1985). Wielokrotnie odznaczany przez władze komunistyczne.

[430] Mowa o Ministerstwie Handlu Wewnętrznego i Usług, które powołano w 1972 r.

[431] Ministerstwo Przemysłu Spożywczego i Skupu istniejące w latach 1957-1981. W skutek reformy z dnia 3 VII 1981 r. połączone z Ministerstwem Rolnictwa.

[432] Marian M. Kania (ur. 1942), zob. przyp. 171.

[433] Mowa o rocznicy wydarzeń z dnia 18 I 1945 r. kiedy to oddziały Armii Czerwonej 1 Frontu Ukraińskiego wkroczyły do Krakowa, atakując wycofujących się z miasta na Zachód Niemców.

[434] Mowa o budynkach znajdujących się w pobliżu Rynku Głównego przy ulicy Wiślnej w Krakowie administrowanych przez Archidiecezję krakowską.

[435] W dniu 28 XII 1981 r. zakończył się najdłuższy w powojennym górnictwie strajk, a mianowicie ten podjęty przez załogę Kopalni Węgla Kamiennego „Piast” po wprowadzeniu stanu wojennego. Do końca protestu wytrwało pod ziemią kilkuset górników.

[436] Patrycjusz Kosmowski (ur. 1947), działacz opozycji demokratycznej w PRL, przewodniczący Regionu Podbeskidzie NSZZ „Solidarność”; po wprowadzeniu stanu wojennego przebywał w ukryciu, aresztowano go 19 I 1982 r. i skazano na sześć lat więzienia; został zwolniony 25 I 1984 r., a następnie wyemigrował z Polski.

[437] Władysław Gomułka (1905-1982), I Sekretarz KC PZPR w latach 1956-1970.

[438] Edward Gierek (1913-2001), I Sekretarz KC PZPR w latach 1970-1980.

[439] Stanisław Kania (1927-2020), I Sekretarz KC PZPR w latach 1980-1981.

[440] Wojciech Jaruzelski (1923-2014), I Sekretarz KC PZPR w latach 1981-1989.

[441] Państwowa Komisja Cen była naczelnym organem administracji rządowej, działała w latach 1953-1982; jej podstawowym zadaniem było usprawnienie systemu ustalania cen, opłat oraz stawek taryfowych.

[442] Mieczysław Franciszek Rakowski – zob. przyp. 346.

[443] Karol Nowakowski, spiker Dziennika Telewizyjnego w randze kapitana w okresie stanu wojennego.

[444] Jacek Skorus, pracownik telewizji publicznej od 1981 r.; w stanie wojennym realizował propagandowe materiały mające sławić dokonania władzy ludowej i oczernić „Solidarność”; zarejestrowany przez Służbę Bezpieczeństwa jako tajny współpracownik o pseudonimie „Zbigniew”.

[445] Mowa o rocznicy zajęcia Tarnowa przez oddziały Armii Czerwonej rankiem 18 I 1945 r.

[446] Stanisław Nowak (ur. 1934), działacz partyjny, wojewoda tarnowski w latach 1980-1990.

[447] Związek Literatów Polskich.

[448] Wiesław Juliusz Skrzydło (1929-2021), prof. nauk prawnych, konstytucjonalista, działacz komunistyczny; w latach 1972-1981 rektor Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

[449 br] Mowa o Stefanie Staniszewskim – zob. przyp. 400.

[450 br] Mowa o Antonim Stanisławie Kleczkowskim (1922-2006) – zob. przyp. 101.

[451 br] Szpital Kliniczny im. dr. Józefa Babińskiego o specjalizacji psychiatrycznej znajduje się w Kobierzynie, części dzielnicy Dębniki w Krakowie.

[452] Adres: ul. Witolda Budryka w Krakowie, gdzie znajdują się akademiki (domy studenckie).

[453] Mowa najpewniej o prestilolu – leku, który jest stosowany w leczeniu wysokiego ciśnienia tętniczego.

[454] Adam Jan Macedoński – zob. przyp. 215.

[455] Zdzisław Kozień (ur. 1952), związkowiec, przewodniczący Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność” przy Walcowni Slabing Huty im. Lenina, był internowany od 13 do 30 XII 1981 r.

[456] Stanisław Palczewski (1935-2014), działacz opozycji demokratycznej w PRL, od 1980 r. w NSZZ „Solidarność”; po wprowadzeniu stanu wojennego został internowany, uwolniono go 20 VII 1982 r.

[457] Stanisław Marian Kuś (ur. 1940), działacz opozycji demokratycznej w PRL; od września 1980 r. w „Solidarności”, delegat na I Walny Zjazd Delgatów Regionu Małopolska w Tarnowie w lipcu 1981 r.; również od lipca tego roku sekretarz Zarządu Regionu Małopolska; był internowany od 13 XII 1981 do 24 VII 1982 r.

[458] Zygmunt Stanisław Łenyk (ur. 1950), działacz opozycji demokratycznej w PRL; w 1979 r. został usunięty z Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, w latach 1979-1994 był członkiem Konfederacji Polski Niepodległej; był internowany od 13 XII 1981 do 15 III 1982 r.

[459 br] Adam Osika (ur. 1954), działacz opozycji demokratycznej w PRL, przewodniczący Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność” w Lokomotywowni PKP Kraków-Płaszów’ był internowany od 13 XII 1981 do 28 I 1982 r.

[460 br] Władysław Zbigniew Murzewski (ur. 1955), pracownik Huty im. Lenina w Krakowie; od 1980 r. członek NSZZ „Solidarność”, przewodniczący Komisji Rewizyjnej Komisji Robotniczej Hutników; był internowany od 13 XII 1981 do 14 VI 1982 r.

[461 br] Ryszard Lebiest (ur. 1942), pracownik Prasowych Zakładów Graficznych w Krakowie, działacz opozycji demokratycznej w PRL, członek „Solidarności” (1980-1981), internowany od 13 XII 1981 do 11 III 1982 r.

[462 br] Jarosław Andrzej Zadencki (ur. 1958), działacz opozycji demokratycznej w PRL, członek Studenckiego Komitetu Solidarności w Krakowie, następnie Niezależnego Zrzeszenia Studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego (1980-1981); był internowany od 13 XII 1981 do 7 VII 1982 r.

[463 br] Henryk Władysław Karkosza (1953-2023), wydawca publikacji drugiego obiegu, organizował bazę poligraficzną dla Studenckiego Komitetu Solidarności, „Solidarności” i Niezależnego Zrzeszenia Studentów w Krakowie; był zarejestrowany przez Służbę Bezpieczeństwa jako tajny współpracownik o pseudonimie „Monika”.

[464 br] Wiesław Marek Kukla (1945-2013), działacz opozycyjny demokratycznej w PRL, członek Komitetu Strajkowego w Hucie im. Lenina w grudniu 1981 r.; był internowany od 17 XII 1981 do 2 VII 1982 r.; w 1987 był jednym z założycieli Polskiej Partii Socjalistycznej w Krakowie.

[465 br] Krzysztof Aleksander Ogorzałek (ur. 1954), działacz opozycji demokratycznej w PRL, przewodniczący Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność” Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego w Krakowie, współpracownik Komitetu Obrony Robotników i Konfederacji Polski Niepodległej; był internowany od 13 XII 1981 do 2 VI 1982 r.

[466 br] Biały Marsz, manifestacja pokojowa w Krakowie zorganizowana 17 V 1981 r. przez środowisko akademickie we współpracy z władzami miasta, kilka dni po zamachu na Jana Pawła II (13 V 1981 r.). Szacuje się, że w tym marszu udział wzięło ok. 500 tys. ludzi.

[467] Adam Stefan Sapieha (1867-1951), książę, duchowny rzymskokatolicki, arcybiskup metropolita krakowski w latach 1926-1951, senator I kadencji w II RP (1922-1923), kawaler Orderu Orła Białego.

[468] Stefan Wyszyński (1901-1981) – zob. przyp. 232.

[469] Stanisław ze Szczepanowa (1035?-1079), duchowny, biskup krakowski, męczennik, święty Kościoła katolickiego, jeden z patronów Polski; według relacji Galla Anonima skazany na śmierć z rozkazu króla Bolesława II Śmiałego.

[470] Oskar Arnulf Romero (1917-1980), salwadorski biskup rzymskokatolicki, arcybiskup San Salvadoru, święty i męczennik Kościoła katolickiego; został zastrzelony 24 III 1980 r. podczas celebrowania mszy św.

[471] Franciszek z Asyżu (1181?-1226), założyciel zakonu franciszkanów, misjonarz, mistyk średniowieczny, stygmatyk, święty Kościoła katolickiego.

[472] Adam Hilary Bernard Chmielowski (1845-1916), zakonnik franciszkański, założyciel zgromadzenia albertynów i albertynek, powstaniec styczniowy, malarz, święty Kościoła katolickiego.

[473] Mowa o ul. Franciszkańskiej 3 w Krakowie, gdzie znajduje się siedziba kurii metropolitarnej.

[474] Msza św. na krakowskich Błoniach odprawiona przez papieża Jana Pawła II w Krakowie 10 VI 1979 r.

[475] W Porcie Gdańskim powołano Krajowy Komitet Strajkowy, na którego czele stanął Mirosław Krupiński, wiceprzewodniczący Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”. W postulatach żądano odwołania stanu wojennego i zwolnienia uwięzionych.

[476] Tadeusz Andrzej Syryjczyk (ur. 1948), polityk, przedsiębiorca, działacz opozycji demokratycznej w PRL; w 1980 r. był współzałożycielem NSZZ „Solidarność” na Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie; w 1981 r. zasiadał w Prezydium Zarządu Regionu Małopolska, był internowany od 13 XII 1981 do 23 VII 1982.

[477] Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Przemysłu Budowy Urządzeń Chemicznych CeBeA przy ul. Dzierżyńskiego 114-116 (obecnie ul. Lea) w Krakowie.

[478] Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Kraków” przy ul. Wrocławskiej 53 w Krakowie.

[479] Mieczysław Gil – zob. przyp. 270.

[480] Ośrodek Odosobnienia w Kielcach-Piaskach, funkcjonował od 13 XII 1981 do 31 XII 1982 r. na terenie Aresztu Śledczego w Kielcach.

[481] Kazimierz Barczyk (ur. 1950), polityk i samorządowiec, prawnik, sędzia, adwokat; w latach 1979-1982 był członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, współtwórca i kierownik Centrum Obywatelskich Inicjatyw Ustawodawczych NSZZ „Solidarność” (1980-1992).

[482] Władysław Andrzej Serczyk (1935-2014), historyk, prof., członek Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w latach 1956-1981, dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej (1974-1978), członek Prezydium Komitetu Nauk Historycznych Polskiej Akademii Nauk (1981-1985).

[483] „Nadrzeczywistość” – zob. przyp. 287.

[484] Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu (1940-1945).

[485] Urząd Rady Ministrów.

[486] Stanisław Lorentz (1899-1991), prof. historii sztuki, muzeolog, dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie (1935-1982), poseł na Sejm PRL IV kadencji.

[487] Jerzy Wojciech Doerffer (1918-2006), inżynier, prof., wykładowca i rektor Politechniki Gdańskiej; członek Prezydium Tymczasowej Rady Krajowej Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego (1982), członek Rady Krajowej PRON (1983).

[488] Aleksander Gieysztor (1916-1999), historyk, mediewista, prof., wykładowca na Uniwersytecie Warszawskim, dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie (1979-1991), członek Polskiej Akademii Nauk, kawaler Orderu Orła Białego.

[489] Władysław Markiewicz (1920-2017), prof. socjologii, wykładowca Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu (1966-1971) i Uniwersytetu Warszawskiego (od 1972), dyrektor poznańskiego Instytutu Zachodniego (1966-1972), wiceprezes Polskiej Akademii Nauk (1984-1989).

[490] Krystyna Bożkowa (1924-2018), prof. nauk medycznych, specjalistka w zakresie pediatrii.

[491] Józef Pajestka (1924-1994), prof. ekonomii, wykładowca Uniwersytetu Warszawskiego; od 1953 r. członek Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, wielokrotnie odznaczany przez władze komunistyczne.

[492] Julian Kornhauser (ur. 1946), poeta, krytyk literacki, pisarz, tłumacz, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego, wykładowca akademicki, związany ze środowiskiem Komitetu Obrony Robotników; po wprowadzeniu stanu wojennego był internowany od 15 do 24 XII 1981 r.

[493] Andrzej Edward Warchałowski (ur. 1946), dziennikarz w Ośrodku Telewizji w Krakowie; w NSZZ „Solidarność” pełnił funkcje przewodniczącego Komisji Zakładowej w Ośrodku Telewizji oraz członka Zarządu Regionu, delegat na I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „S” w Gdańsku; po wprowadzeniu stanu wojennego był internowany.

[494] Janusz Zielonacki (1944-2019), dziennikarz prasowy i telewizyjny, organizator imprez sportowych, reżyser filmów dokumentalnych dla TVP w latach 1972-1992.

[495] Jan Dobraczyński (1910-1994), polityk, pisarz, publicysta, uczestnik powstania warszawskiego, poseł na Sejm PRL I i IX kadencji, działacz katolicki i narodowy; po wprowadzeniu stanu wojennego, w 1982 r., został przewodniczącym Tymczasowej Rady Krajowej Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego.

[496] Augusto Pinochet – zob. przyp. 327.

[497] Szczep „Zielona Trójka” – drużyna harcerska wywodząca się z założonej w 1911 r. Trzeciej Sokolej Drużyny Skautowej, utworzonej przy III Gimnazjum im. króla Jana III Sobieskiego (obecnie II LO) w Krakowie.

[498] Centrum Dom Towarowy w Katowicach.

[499] Fiat 126p – zwany popularnie „maluchem”, samochód osobowy klasy aut najmniejszych, który był produkowany na licencji włoskiego Fiata przez Fabrykę Samochodów Małolitrażowych w wytwórniach w Bielsku-Białej i Tychach w latach 1973-2000.

[500] Leonard Wąchalski, dziennikarz, wieloletni prezes Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich.

[501] Jerzy Franciszek Kawalerowicz (1922-2007), reżyser i scenarzysta filmowy, wykładowca, współzałożyciel i pierwszy przewodniczący Stowarzyszenia Filmowców Polskich (1966-1978, poseł na Sejm PRL IX kadencji z ramienia PZPR (1985-1989). [s. 478; DO 38]

---